Tíminn - 13.11.1983, Blaðsíða 5

SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983
5
hraunið sem menn töldu að mundi
bjarga eyjunni eyðist mest. Gjallhaugur-
inn virðist hins vegar vera að harðna og
er þegar að verða að móbergi, sam-
kvæmt því sem jarðfræðingar segja
okkur. Hvort allt hraunið eyðist, látum
við ósagt. Ef til vill myndast eitthvert
brimþrep þarna, sem aldan brotnar á,
áður en til þess kemur. En vafalaust
verður þetta á endanum líkt því sem sést
við aðrar eyjar í Vestmannaeyjaklasan-
um. En það á langt í land að við fáum
þarna stöðugt jurta og dýralíf."
- Þarna er greinilega um cinstakt
rannsúknatækifæri að ræða, Aðal-
steinn.
„Já, við undirstrikum það að þarna er
alveg einstakt tækifæri til að fylgjast með
svona nokkru og við megum ekki láta
deigan síga, meðan nokkur dugur er í
okkur, enda gerum við það heldur ekki,
þremenningarnir. Sá fjórði er nú raunar
Sigurður Jónsson, sem nú er í París. En
með þessu verður að fylgjast áfram,
því breytingarnar eiga eftir að halda
áfram að verða nokkuð langt fram eftir.
Um dýralífið er svipað að segja og
Karl sagði um gróðurinn hérna áðan,
nema hvað það er ef til vill enn þá verra.
í fjörunni hefur ekki sest að annað
dýralíf en hrúðurkarlar og stöku sinnum
kræklingur og þetta hverfur allt að
vetrinum og finnst ekki að vori. Fjöru-
karlinn er fjölær tegund og er stundum
orðinn allt að sentimeter í þvermál að
haustinu, en svo hverfur hann alveg í
sjávarganginum á vetrum. Satt að segja
er sjaldgæft að maður þekki þarna
einhvern blett að vori, sem maður hugð-
ist nota sem kennileiti haustið áður.“
- Þú hefur stundað köfun við eyna
ásamt Karli, Erlingur?
„Já, ég kom inn í þetta sem kafari,
ásamt Karli með Sigurði Jónssyni og
þegar við hófum okkar athuganir var
byrjunin sú að finna leið til þess að mæla
magn tegunda þarna. Við þurftum nefni-
lega ekki aðeins að finna tegundir og
fylgjast með hvernig þær koma og fara,
heldur líka hvernig samfélagið þróast.
Ég hafði nokkuð sinnt neðansjávar-
Ijósmyndun í mínu námi í Noregi.
Aðferðin sem við reyndum var sú að
taka ljósmyndirog meta magn einstakra
tegunda eftir myndunum.
Fyrst fórum við Karl í slíkan leiðangur
1980, en áður hafði Aðalsteinn látið
kafara taka þarna myndir. Einnig var
reynt að taka magnprufur, en slíkt er
mjög erfitt og tímafrekt, því það er
enginn leikur að handsama dýrin þarna
niðri. Við reyndum að betrumbæta að-
ferðir til þess að taka slíkar prufur af
ákveðnum fleti neðansjávar og útbjugg-
um sérstaka ryksugu til þess að hand-
sama dýrin og plönturnar. En þar er þó
skemmst frá að segja að þrátt fyrir
rysuguna og annan þann búnað sem
okkur datt í hug að beita, þá gafst þetta
ekki vel. Eitt aðalatriðið var það hve
takmarkaðan tíma kafarar hafa neðan-
sjávar og eins var sá tími takmarkaður,
sem við höfðum rannsóknaskipin til
umráða.
Ljósmyndunin var því sá kostur sem
kom okkur að mestu gagni, þar sem hún
krefst þess ekki að þú takir það uþp á
yfirborðið sem verið er að skoða."
- Hvaða dýr eru það sem helst finnast
þarna niðri?
„Þarna er mikið af kræklingi og svo
krossfiski, sem á honum lifir. Þá er
mikið um hveldýr ýmiss konar og ýmiss
konar mosadýr.
Við höfum kafað þarna niður á 30
metra dýpi eða svo, eða eins djúpt og
áhugakafarar komast yfirleitt. Þarna er
sæmileg birta á þessu dýpi og svo er
auðvitað flass á myndavélunum. Á
tímabili létum við taka kvikmyndir
þarna niðri og þá voru útbúnir sérstakir
ljóskastarar til þess að vinna við. Þá var
það takmarkað hve kafarinn gat farið
langt frá bátnum með kvikmyndavélina,
því það varð að vera rafleiðsla upp.“
- Hvað verður um framtíð þessara
rannsókna?
„Nú, eftir að við hættum að fá fé frá
erlendum aðilum, þá höfum við lifað á
fé frá Vísindasjóði og Fiskimálasjóði, en
Hafrannsóknarstofnunin hefur lánað okk-.
ur skip, sem er það dýrasta af öllu saman.
Hvað framtíðina varðar, þá er ekki
um annað að gera en vona hið besta, en
nú er áætlun í gangi um rannsóknir
þarna næstu 10 til 12 árin, sem einnig
mun taka yfir jarðfræðilegar og líffræði-
legar rannsóknir á landi. Gælum við nú
við þá hugmynd að inni í þá áætlun muni
fást eitthvað fé erlendis frá einnig. Til
dæmis má nefna það um botndýrarann-
sóknirnar að það er ákaflega tímafrekt
að greina dýrin og við höfum blátt áfram
ekki haft peninga til þess."
- Minnist þú einhverra úvæntra at-
vika frá vinnu þinni að rannsúknum í
Surtsey, Aðalsteinn?
„Það er af ýmsu að taka. Mér dettur
til dæmis í hug hve hissa ég varð þegar
ég fékk þarna strax í fyrstu ferðinni
nakinn snigil, sem talið var að lifði
eingöngu í vissum þangtegundum. Ég
greindi þessa tegund og fór með hana til
sérfræðings sem staðfesti mitt álit.
„Nú, þá er komið þang við Surtsey,“
sagði hann. Ég kvað svo nú ekki vera,
en ég held að hann hafi ekki trúað mér.
Þang hefur enn ekki fundist við eyna. En
þessir sniglar virðast lifa þarna góðu lífi
og þetta sannar aðeins að dýrin laga sig
að staðháttum. Þetta er skemmtilegt
dæmi sem varla fengist nema við sérstæð-
ar aðstæður eins og í Surtsey.
Þá má geta þess að í þessum rannsókn-
um hafa fundist margar tegundir í
Vestmannaeyjaklasanum sem eru nýjar
fyrir ísland og eru komnar að Surtsey.
Nefna má þanglúsartegund, sem talin
var mjög sjaldgæf hér við land, en er nú
orðin í slíku magni við Vestmannaeyjar
að stingi maður hendi niður í þangið þar
kemur héndin upp loðin af þessu.“
- Er svipuð reynsla með þörungana,
Karl?
„Já, þarna hafa fundist þörungateg-
undir, sem ekki finnast annars staðar við
ísland. Við höfum gcrt að því skóna að
það stafi af því að þarna er opið svæði,
þar sem ekki cr um neina samkeppni að
ræða við aðrar tegundir. Því er það að
tegundir sem ekki hafa fundist hér fyrr
eða tegundir sem verið hafa í litlu
magni og ekki náð sér upp á grónum
svæðum, þær fá tækifæri til þess að ná
sér á strik við Surtsey. Það má líka segja
að Surtsey sé nú mjög vel rannsakað
svæði miðað við aðra staði hér við land,
líffræðilega."
„Þetta sýnir Itka hve lítiö hefur verið
gert af því hér að rannsaka dýralíf á
hörðum botni,“ segir Aðalsteinn. „Það
hefur mest stafað áf því að á grjótinu nær
maður ekki upp sýnum með þeim tækj-
um sem mest hafa verið notuð áður, eins
og með botngreip og skröpu. Enda er
það svo að ef við lítum í „Zoology of
Iceland," þá kemur í Ijós að þau dýr sem
þar eru nefnd eru flest fundin í grennd
við Reykjavík eða Grindavík og það er
af því að Bjarni Sæmundsson var Grind-
víkingur! Þetta sýnir hvc margt við
eigum ógert.
Jónsson fann þar í ágúst 1964, meðan
gos var enn í fullum gangi. Sigurður
hefur fylgst með þörungagróðri eyjar-
innar frá upphafi, en ég byrjaði með
honum 1971.
En um þörungana í fjörunni er það að
segja að við þá er það athyglisverðast að
þegar árið 1967 voru komnar þarna allar
þær tegundir og sá gróður sem þarna er
í dag. Þetta stafar af því að þetta eru
fljótvaxnar tegundir, einærar, sem
hverfa á haustin en spretta aftur upp af
grói næsta ár. Fjölær gróður þrífst þarna
ekki, þar sem stöðugt brotnar úr eyj-
unni. Það geta brotnað tugir metra af
ströndinni á hverju ári og allt upp í
hundrað metrar, slíkt er brimið þarna og
sjógangurinn.
Gró sumra tegundanna í fjörunni
berast frá Vestmannaeyjum á hverju
vori, en aðrar, eins og til dæmis purpura-
himna hafa smásæjan ættlið, sem lifir af
veturinn í skeljum á djúpinu. Af þessum
skelbúa losna svo gró, sem skilar upp í
fjöruna á vorin.
Með þörungunum í djúpinu hefur
verið fylgst frá því árið 1967, þegar farið
var að kafa þarna við eyjuna. Þar hafa
gerst stórar breytingar. Fyrst fundum
við fljótvaxnar tegundir, sem uxu yfir
allt þarna í kring, eins og til dæmis
marinkjarni. En eftir því sem á leið
komu til sögunnar fjölærar tegundir sem
hröktu þá fyrri burt og nú er það
stórþari, hægvaxta og langlíf þarateg-
und, sem er ráðandu Marinkjarninn
finnst núna ekki nema í belti á litlu dýpi.
En annars hefur gróður yfirleitt átt erfitt
uppdráttar við eyjuna, því mikið hefur
molnað úr henni, eins og ég sagði og við
það berst mikið af grjóti niður hlíðarnar.
Eins skrapar gosöskusandur steinana
við hreyfingar sjávarins og skefur gróður
burtu. Þetta tefur þróun lífríkisins
þarna. í því sambandi má nefna, að 1980
var vöxtur dýra og plantna þarna kominn
á verulegt skrið og við vonuðum að þetta
væri farið að ílendast. En sl. sumar,-við
höfum farið þessar cannsóknaferðir á
3ja ára fresti, - reyndist bæði gróður og
dýralíf hafa minnkað mikið á þeim
stöðum þar sem við höfðum fundið þetta
líf áður. Þess ber þó að geta að við
náðum þarna ekki nema einu sniði að
þessu sinni vegna óhagstæðs veðurs og
vonum að okkur verði unnt að fara nýja
ferð næsta sumar.“
- Hvaða áhrif mun þetta landbrot
hafa, þegar frá líður?
„Já, eyjan brotnar mjög mikið og
f{.
■ Kafarar við Surtsey
1980. Frá vinstri: Óli Rafn
Sumarliðason, Johannes
Briem, Konráð Þórisson,
Karl Gunnarsson, Erlingur
Hauksson og Jón Olafsson.
■ Ryksugan sem visinda-
mennirnir reyndu að nota við
söfnun botndýra við Surtsey.
Notkun hennar reyndist ekki
auðveld og betri árangur hef-
ur náðst með Ijósmyndun
neðansjavar.
(Ljósm. Johannes Briem).