Tíminn - 27.11.1983, Blaðsíða 9

9
SUNNUDAGUR 27. NOVEMBER 1983
menn og málefni
„I stað svefns og aðgerðarleysis
hefur komið fjör og manndómur”
■ Sú bók, sem sennilega mun þykja
eftirsóknarverðust fyrir þessi jól meðal
þeirra sem áhuga hafa á stjórnmálun-
um, er fyrsta bindi ævisögu Eysteins
Jónssonar, fyrrum ráðherra og for-
manns Framsóknarflokksins, en Vil-
hjálmur Hjálmarsson, fyrrum ráðherra
og um langt árabil náinn samstarfs-
maður Eysteins, skráði. Eins og Vil-
hjálmur tekur fram í formála sínum
var Eysteinn ráðherra í hartnær tvo
áratugi og aðeins einn maður hefur
setið lengur en hann á Alþingi íslend-
inga. Hann var í forystusveit Fram-
sóknarflokksins óslitið í hálfa öld, og
átti mikinn þátt í að móta íslenskt
þjóðfélag á miklum umbrota; og breyt-
ingatímum.
Fyrsta.bindi ævisögunnar nær fram
yfir þingkosningarnar árið 1942, og er
því enn um fjörutíu ára tímabil eftir í
næsta eða næstu bindi.
Það er vel við hæfi að glugga hér
aðeins í þessa nýútkomnu bók. Fyrir
valinu verður að vitna til þess kafla,
þar sem fjallað er um stjórnarmyndun
Framsóknarflokks og Alþýðuflokksins
árið 1934, en það samstarf markaði að
mörgu leyti tímamót - þeir eru enn
margir, sem telja þá ríkisstjórn. sem
mynduð var árið 1934, eina þá almerk-
ustu, sem hér hefur setið að völdum.
Skömmu eftir að þessi stjórn tók við
lýsti Jónas Jónsson umskiptunum sem
orðið höfðu með þessum orðum: „I
stað svefns og aðgerðarleysis hefur
komið fjör og manndómur í þjóðlífið.
Síðan um stjórnarskiptin hefur rignt
lögum, sem miðuð eru við það að rétta
lífsbaráttu hinna vinnandi stétta".
Samningaviðræðurnar
í ævisögu Eysteins segir svo um
myndun stjórnarinnar:
„Alþingiskosningamar 1934 höfðu
farið fram 24. júní. Fullnaðarúrslit
lágu þó ekki fyrir svo fljótt sem nú
tíðkast. Og það tók einnig lengri tíma
en nú að ná nýkjörnum þingmönnum
saman til fundar. Það var fyrst 18. júlí
að þingmenn Framsóknarflokksins
komu saman á fyrsta formlega þing-
flokksfundinum sem haldinn var eftir
kosningarnar. Hins vegar hóf mið-
stjórn flokksins að ræða horfurnar og
hugsanlega stjórnarmyndun fyrr eða
28. júní. Hafði miðstjórnin haldið
fjóra fundi áður en þingflokkurinn
kom saman formlega. En margir þing-
menn sátu miðstjórnarfundinn.
Á fyrsta fundinum var kosin 5
manna nefnd „til þess að athuga sam-
starfsmöguleika til stjórnarsamvinnu
við Alþýðuflokkinn ef kosningaúrslit
leiða til þess." I þessari nefnd áttu sæti:
Jónas Jónsson, Eysteinn Jónsson,
Hermann Jónasson, Sigurður Kristins-
son og Jón Árnason. Önnur nefnd
jafnfjölmenn var kosin „til þess að
undirbúa skipulagning afurðasölu
landbúnaðarins."
Gengið var rösklega til starfa. Á
næsta fundi miðstjórnar 12. júlí segir
svo í fundargerð:
„Nefnd sú er kosin hafði verið á
síðasta miðstjórnarfundi til þess að
athuga samstarfsmöguleika til stjórn-
armyndunar lagði fram tillögur um
samstarfsgrundvöll í 14 liðum. sem
unnið hafði verið að í samstarfi við
nefnd sem Alþýðuflokkuiinn hafði
kosið í þessu skyni.
Jónas Jónsson lýsti starfstilhögun
nefndanna og undirnefndar þeirrar
sem kosin hafði verið, en Eysteinn
Jónsson skýrði hvern lið samkomulags-
atriðanna.
Síðan fóru fram almennar umræður
um tillögur nefndarinnar að samstarfs-
grundvelli". Síðar segir í ævisögunni
um val ráðherra:
Ágreiningur um
stjórnarformann
„Þessir samningar um samstarfs-
grundvöll nýrrar ríkisstjórnar virðast
hafa gengið fremur greiðlega, enda
höfðu farið fram ítarlegar umræður
milli þessara tveggja flokka um sama
efni haustið áður eins og fyrr getur.
Báðir flokkarnir leggja mikla
áherslu á að koma atvinnuvegunum til
hjálpar, efla framleiðslu landsmanna
og auka atvinnu í landinu. Það fer svo
ekki á milli mála að Alþýðuflokkurinn
leggur þunga áherslu á málefni
verkamanna og Framsóknarflokkur-
inn ber sérstaklega fyrir brjósti málefni
bænda.
Alþýðuflokkurinn hlaut að leggja til
hliðar áform um þjóðnýtingu atvinnu-
veganna. En báðir voru flokkarnir
sammála um að ríkið skyldi veita þeim
margvíslegan stuðning og ekki síst
skipulagslega og hafa forystu um nýja
sókn í atvinnumálum. Um fjölmörg
almenn framfaramál á hinum ýmsu
sviðum, svo sem tryggingar og endur-
bætur á félagslöggjöf var ýmist enginn
ágreiningur eða þá vel viðráðanlegur.
Sama gilti um verkaskiptingu milli
ráðherra í væntanlegri ríkisstjórn og
um val ráðherraefna. Allt reyndist það
viðráðanlegt til samkomulags - nema
val stjórnarformanns. Eðlilegt þótti að
hann yrði frá stærri flokknum. En
Alþýðuflokkurinn vildi ekki gefa fram-
sóknarmönnum sjálfdæmi um val
hans.
Þess háttar ágreiningur mun ekki
hafa komið upp við þær stjómarmynd-
anir, sem fram höfðu farið á Islandi frá
þeim tíma þegar ráðherrar urðu fleiri
en einn 1917 og fram til þessa. En
seinna hefur það orðið oftar en einu
sinni, að flokkar hafa neitað tilnefn-
ingu eða tillögum samstarfsflokksins
um forsætisráðherra.
Rétt þykir að rekja hér afstöðu
Framsóknarflokksins til þessa atriðis
eins og hún liggur fyrir í glöggum
bókunum frá fundum miðstjórnar og
þingflokks.
Á miðstjórnarfundi 14. júlí er
bókað: „Fundurinn ályktar að lýsa yfir
að hann telur sjálfsagt að Alþýðuflokk-
urinn velji mann af sinni hálfu í
væntanlega landsstjórn og Framsókn-
arflokkurinn velji með sama hætti þá
menn er hann setur af sinni hálfu í
landsstjórnina, að forsætisráðherrann
sé úr Framsóknarflokknum-------.“
Þetta var samþykkt samhljóða.
Eins og fyrr er getið kom þingflokk-
urinn fyrst saman til formlegs fundar
18. júlí. Áður hafði farið fram nokkur
undirbúningsvinna í flokknum undir
væntanlegt samstarf og stjórnarmynd-
un með Alþýðuflokknum."
Val ráðherraefna
Á þessum fundi er einnig rætt um
ráðherraefni og um það er bókað:
„Einnig hafði verið kosin þriggja
manna nefnd innan flokksins til að
athuga aðstöðuna um ráðherraefni
flokksins og í henni voru þeir Bergur
Jónsson, Bjarni Ásgeirsson og Gísli
Guðmundsson. Nefnd þessi óskaði að
fram færi skrifleg leynileg tilnefning
meðal flokksmanna á forsætisráð-
herraefni flokksins og var það gert.
Var formanni nefndarinnar, Bergi
.lónssyni, falið að taka á móti atkvæð-
unum til athugunar fyrir nefndina."
Á fundi þingflokksins seinna þennan
sama dag, 18. júlí, skýrir Bergur
Jónsson frá því „að kosning sú er fram
hafði farið á fundinum næst áður um
forsætisráðherra flokksins hefði farið
þannig, að Jónas Jónsson hefði fengið
yfirgnæfandi meirihluta atkvæða. Ósk-
ar Jónas Jónsson eftir að fá frest til að I
svara til næsta dags og var það talið
sjálfsagt."
Miðstjórnin hélt einnig fund þennan
dag. Fór þar fram skriflegt val á
forsætisráðherraefni. Viðstaddir þing-
menn tóku ekki þátt í því þar sem þeir
höfðu áður greitt atkvæði í þingflokkn-
um. Allir viðstaddir miðstjórnarmenn
16 að tölu greiddu Jónasi atkvæði.
Næsta dag, 19. júlí, eru tvcir fundir
í þingflokknum. Á síðari fundinum er
bókað:
„Jónas Jónsson skýrði frá viðtali er
fram hafði farið á milli samninga- -
nefnda flokkanna þá um daginn. Lýsti
Jónas Jónsson því yfir að hann treysti
sér ekki til að verða við ósk flokksins
um að mynda ráðuneyti og stakk upp
á því að flokkurinn tilnefndi annan
mann til þess starfs. Var þá samþykkt
að ganga til kosninga á forsætisráð-
herraefni flokksins á ný og fékk Her-
mann Jónasson 12 atkvæði, Eysteinn
Jónsson eitt, Jón Árnason eitt og einn
s'eðill varauður. Því næstvarsamþykkt
að ganga til kosninga á öðru ráðherra-
efni flokksins og fór hún þannig að
Eysteinn Jónsson hlaut 10 atkvæði,
Vilhjálmur Þóreitt, Bjarni Ásgeirsson
eitt, Steingrímur Steinþórsson eitt og
tveir seðlar voru auðir."
Svo er að sjá af þessum atkvæða-
greiðslum, að aðrir hafi naumast kom-
ið til greina sem ráðherraefni Fram-
sóknarflokksins að Jónasi Jónssyni
frágengnum en þeir Hermann og
Eysteinn, þar sem engir aðrir fengu
nema eitt atkvæði.
Val hinna tveggja ungu þingmanna
til ráðherrastarfa vakti mikla athygli.
Eysteinn var þá aðeins 27 ára gamall
og hafði setið eitt þing. Hermann var
nokkru eldri, fæddur 25. desember
1896, en hafði ekki setið á þingi áður.
Hann varhinsvegarorðinn landskunn-
ur fyrir vasklega framgöngu á vettvangi
lögreglumála og í kosningunum. - Það
var áberandi í forystustörfum Jónasar
Jónssonar að fela ungum mönnum
mikinn trúnað.
Alþýðuflokkurinn tilnefndi Harald
Guðmundsson sitt ráðherraefni. Var
hann elstur ráðherranna, liðlega fer-
tugur. fæddur 26. júlí 1892.
Hin nýja ríkisstjórn var formlega
skipuð 28. júlí 1934. Verkaskiptingin
var þannig að Hermann Jónasson varð
forsætis-; dóms- og landbúnaðarmála-
ráðherra og fór með vegamál, Eysteinn
Jónsson fjármálaráðherra og Haraldur
Guðmundsson atvinnu- og samgöngu-
málaráðherra og fór með félags- og
kennslumál.
Hverjir höfnuðu Jónasi?
Eg hef beðið Eystein Jónsson að
segja örlítið frá þessari stjórnarmynd-
un. Þetta voru fyrstu stjórnarmyndun-
arsamningar, sem hann tók þátt í og til
stjórnarmyndunar leiddu - en ekki
þeir síðustu. Fara ummæli hans hér á
eftir: „Samningar unt málefnin og
stjórnarstefnuna gengu fljótt og vel,
enda var í meginatriðum samið um
sörriu efni og árið áður, unt haustið,
þegar búið var að ganga frá stjórnar-
myndunarsamningi, sem ekki náði
fram að ganga vegna mótstöðu tveggja
þingmanna í okkar liði (Hannesar
Jónssonar og Jóns Jónssonar). Var í
raun og veru kosið um þá stefnu
flokkanna tveggja, scm þá kom frant
og öll var rækilega áréttuð í kosninga-
hríðinni. Allt var þetta á því byggt að
Alþýðuflokkur og Framsóknarflokkur
mynduðu stjórn ef þingfylgi lcyfði eftir
kosningarnar. Fyrst var gengið frá
málcfnasamningi áður en til þess kom
að velja menn í stjórnina og skipta
ráðuneytum.
Sjálfsagt þótti að forsætisráðherra
væri úr stærri flokknum og tilnefndum
við framsóknarmenn Jónas Jónsson
formann okkar til að mynda stjórnina
cins og greinilega kemur fram í fund-
argerðum flokksins. Var þetta gert
einróma í miðstjórn og með yfirgnæf-
andi mcirihluta í þingflokki. Kom þá í
Ijós að Alþýðuflokksmcnn neituðu að
styðja Jónas til stjórnarmyndunar og
báru mörgu við, sem þeir hafa til tínt
fyrr og siðar opinberlega. Er svo að sjá
sem þeir hafi þá vantreyst Jónasi til að
stýra samsteypustjórn svo vel færi. Sat
sýnilega í þeim að árekstrar höfðu
orðið með þcim og Jónasi Jónssyni til
dæmis í frægri „garnadeilu" og oftar og
var nú allt rifjað upp með ntiklum
þunga.
Ósatt er það með öllu, sent stundum
hefur verið dylgjað um, að Framsókn-
arflokkurinn hafi verið óhcill í stuðn-
ingi sínum við Jónas Jónsson til að
mynda stjórnina. Hann hefði myndað
hana ef Alþýðuflokksmcnn Itefðu ekki
þvertekið fyrir stuðning við hann. Um
það er mér mætavel kunnugt.
Hvorki Jónasi Jónssyni né nokkrum
öðrum sýndist hægt að hætta við stjörn-
armyndunina af þessum sökum, þótt
þetta ylli rniklum vandkvæðum. Jónas
lagði því til að annar maður yrði
tilnefndur sem forsætisráðhcrraefni
svo sem segir í fundargerð þingflokks-
ins frá 19. júlí þetta ár (1934). Rétt er
að geta um það, vegna þess sem síðar
hefir verið rætt og ritaö um þessi
viðkvæmu og örlagaríku efni, að Her-
manni Jónassyni kom það á óvart að
svo skyldi skipast þessa júlídaga að
hann yrði kvaddur til stjórnarforystu,
nýkjörinn á þing."
Hér lýkur tilvitnun í ævisögu Ey-
steins.
Á síðustu árurh liafa komið út
endurminningar og ævisögur ýmissa
íslenskra stjórnmálaforingja, þar sem
ljósi er gjarnan varpað á málin frá
sjónarhóli viðkomandi forystumanns.
Um þá sem voru í fararbroddi í
Framsóknarflokknum frá því fyrir
kreppuna miklu og fram á vora daga
hefur hins vegar fátt eitt birst slíkra
verka, ef frá er skilið fyrsta bindið um
sögu Framsóknarflokksins eftir Þórar-
in Þórarinsson ritstjóra. Það er því
löngu tímabært og ánægjulegt að bókin
um Eystein Jónsson í éldlínu stjórn-
málanna er komin út.
—ESJ
Elías Snæland Jónsson, Q
ritstjóri, skrifar