Tíminn - 27.11.1983, Blaðsíða 11

SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 1983
11
Helgar-Tíminn rifjar upp sögu þessara „útvöldu”
einstaklinga íslenska fjárkynsins, sem stundum
björguðu lífi, bæði fjármannsins og hjarðarinnar
„ÞARNA ER Á FERÐINNI EIN-
HVER ÓSKÝRÐUR HÆFILEIKI"
— segir Ólafur Dýrmundsson, ráðunautur
„Þarna er á ferð einhver óskýrður hæf ileiki," sagði Ólafur Dyrmundsson,
ráðunautur, þegar við ræddum við hann í fyrradag og spurðum hvort
þessi hæfileiki islenska fjárins væri enn til, eða hvort hann hefði týnst
með breyttum búskaparháttum. „Ég hef að vísu heyrt að það þekkist
erlendis að einstöku kindur vilji fara á undan öðru fé, en þetta er eigi að
síður mjög sérstakt hér og hæfileikinn er hér enn til. Þarna er um að
ræða venjulegt íslenskt fé, en þó mjög sérstaka einstaklinga, og þessu
hefur einhvern veginn verið haldið við í aldanna rás og fram á þennan
dag. Dr. Stefán Aðalsteinsson segir í bók sinni „Sauðkindin, landið og
þjóðin" að forystufé, sem sérstakur stofn, sé sérislenskt fyrirbrigði,
sem hvergi þekkist annars staðar í heiminum og það er tvimælalaust
rétt. Hann telur líka að það hafi þekkst hér frá öndverðu.
■ Já, maður ímyndar sér að þetta fé
sé vitrara en annað. Ég hef sjálfur séð
forystukindur og það er greinilegt að
þær vilja fara á undan, virðast vita á sig
veður og hafi alveg sérstaka gáfu til
þess að geta ratað fram yfir annað fé.
Þær sögur sem koma fram í bók
Ásgeirs Jónssonar frá Gottorp, sem
reyndar var afabróðir minn, staðfesta
þetta. Ég man vel eftir Ásgeiri sem lést
árið 1963 og það má geta þess að bok
hans mun vera einsdæmi í heiminum,
því ég veit ekki til að nokkru sinni
annars staðar hafi verið gerð slík
úttekt á þessum eiginleika fjár.
Faðir minn og Ólafur Dýrmundsson,
afi minn, hálfbróðir Ásgeirs, sögðu
mér sögur af slíku fé þegar ég var yngri
og það er engin ástæða til að draga
þetta í efa. Hæfileikar forystufjárins
eru alveg sannsöguleg mál.
Já, þessi hæfileiki hefur verið þekkt-
ur meðal íslenska fjárins mjög lengi og
hann hefur verið tengdur beitarbú-
skapnum, vetrarbeitinni. Þá kom sér
það vel að kindurnar voru ratvísar og
eins og kemur fram í bók Ásgeirs þá
er ljóst að hann álítur að þær hafi oft
bjargað bæði h jörðum og fjármönnum
frá því að tapast.
Enn er til dálítið af forystufé, en það
er áreiðanlega miklu minna um það en
áður var og það má geta þess á
fjárskiptaárunum, þegar verið var að
skera niður gegn mæðiveikinni í stór-
um landshlutum, þá hefur þetta fé að
miklu leyti útrýmst um tíma. En svo
hefur það verið flutt aftur inn á þessi
svæði og það hefur örlítið verið af því
gert að flytja sæði úr forystuhrútum
milli landshluta, svo sem til Suður-
lands. Þannig fluttist nokkuð af for-
ystufé úr Þingeyjarsýslum yfir á önnur
sæði, en í Þingeyjarsýslum hefur
löngum vcrið mikið um forystufé.
En þess ber að geta að nokkuð hefur
það dregið úr áhuga manna á að eiga
foyrstufé að búskaparhættir hafa
breyst. Vetrarbeitin hefurfariðminnk-
andi og heyrir víðast sögunni til, nema
hjá einstaka bónda. Nú tíðkast mest
innistaða og þá fá þessar kindur ekki
að njóta sín sern skyldi. Það er samt
enn til á ýmsum stöðum á landinu,
ekki síst í Þingeyjarsýslum og dálítið á
Suðurlandi m.a.
En ekki má gleyma að minnast á það
að á sæðingastöðínni í Laugardælum
er nú til svararnhöfðóttur hrútur af
forystukyni, en yfirleitt var forystuféð
míslitt, eins og hið svonefnda léttræka
fé yfirlcitt var. Bændur sem vilja láta
sæða ær sem sýna forystueinkenni.
þeir geta nú látið sæða með sæði úr
þessum hrút. Hrúturinn heitir For-
mann og er frá Sandfellshaga í Öxar-
firði. Hann var á sæðingarstöðinni á
Akureyri, en var fluttur suður, svo
bændur hér gætu haft af honunt gagn.
Skýrslur um hann segja að hann Itafi
vakið athygli fyrir skyn'semi og athyglin
er greinilega í lagi. Foreídrar hans
voru bæði forystufé, en þau hétu Hosi
ogHosa. Afkvæmi hans eru sögö róleg
og greindarleg, sem er einmitt ein-
kenni forystufjár. Það má segja að
þctta sé meir gert til gamans, cn það
má heldur ekki eingöngu hugsa um
fjárhagshliðina. Þetta mál hcfur m.a.
verið rætt á B-'unaðarþingi og líka
manna á meðal og mönnum hefur
fundist slæmt til þess að hugsa að þeta
fé dæi út. Þetta er ákveðinn erfðafræði-
legur ciginleiki og ég veit að það er
áhugi meðal fræðimanna í erfðafræði
á þessu. Þannig hefur dr. Stefán Aðal-
steinsson, búfjárerfðafræðingur, haft
áhuga á að þessi eiginleiki sé varðveitt-
ur. Margir bændur hafa mikinn áhuga
á þessu líka.
■ Ólafur Dýrmundsson: Já,
maður ímyndar sér að þetta fé sé
vitrara en annað.“
Forystukindur geta þó stundum verið
óþekkar og óþjálar og þaö er því vel
hugsanlegt að stöku bóndi hafi eignast
svona kindur, en haft ýmugust á þeim.
Sennilega er slíkt fé ekki ekta forystu-
fé.
Að lokum mætti scgja hér sögu af
því að fyrir nokkrum árunt var ég á
ferö norður í landi, þegar verið var að
reka safn af Hrunamannaafrétti. Ég
niætti safninu þarna og frenist í því var
smáhópur af forystukindum, bæði
sauðir og ær, og voru sauðirnir með
bjöllur á hornunum. Já, það má því
sjá þetta fé ennþá.“ -AM
■ Þetta er Kraga. Ókunnugir hefðu varla séð að hún skæri sig frá öðrum
einstaklingum í hjörðinni, en f járbóndinn þekkti vökult og snarpt augnaráð
hennar, næmi og athygli, sem aðrar ær bjuggu ekki yfir.
logni um nóttina. Féð rann í sporaslóð,
það sem ég sá austur á ásana, og lét ég
það gott heita. Kindurnar voru um
hundrað að tölu. Það starf hafði ég ætlað
sjálfum mér þennan dag að moka undan
fjárhúsgrindum. Tók ég nú til rekunnar
og gáði ekki til veðurs alllengi. Líður
tíminn þannig fram yfir hádegi. Fór ég
þá allt í einu að hugsa um það, að oft
hefði Kraga verið greiðstíg austur á
ásana, en sjaldan greiðstígari. Hver veit,
nema hún eigi nú von á byl og hafi dottið
í hug að ná heim í Breiðuvík, áður en
hann skylli á. Norður í Breiðuvík var á
að gizka tíu kílómetra vegarlengd. Vissi
ég ekki fyrr til en einn éljakúfurinn var
kominn hvoru megin, annar inn yfir
heiðina en hinn inn yfir flóann, og var
geil á milli norður að sjá. Beið ég þá ekki
boðanna, en þaut af stað, fremur fá-
klæddur og heitur eftir moksturinn. Var
ég skammt kominn, þegar éljaveggirnir
hrundu hvor yfir annan, og blindstórhríð
var skollin á. Hraða ég mér nú, sem mest
ég mátti, út austur að á þeirri, er Skeifá
heitir. Vissi ég um hjarnbrú á ánni
alllangt austur, og grunaði mig, að yfir
hana hefði Kraga farið með allan
hópinn. Veðurhæðin var mikil og svo
dimm, að varla sáust handa skil. Leizt
mér nú ekki á blikuna. Ekki var laust
við, að mig tæki að næða, enda fór
frostið ört vaxandi. Þó hélt ég áfram, en
sóttist heldur seint, því að veðrið var
nokkurn veginn í fangið. Kunnugur var
ég ekki þarna á heiðinni, og vissi ég
ógjörla hvað ég var að fara undir það
síðasta. Allt í einu rakst ég á fjárhópinn.
Fannst mér þá, sem ég kæmi inn í hlýtt
hús. Veðrið hafði þjappað fénu saman á
hjarnskafli sunnan í hæð nokkurri, og
mun Kraga hafa staðið ofan við hópinn,
líklega ein sér. Kom samstundis rót á
sumt af fénu, og þóttist ég vita, að Kraga
hefði tekið til fótanna skáhallt undan
veðrinu í átt að Hringveri. Fjárhund
hafði ég, sem Hnokki hét. Hann var
vitur en táplítill. Tók ég nú að hamast á
fénu og lánaðist mér að koma því síðasta
af stað, áður en sundur slitnaði. Það
hefði mér sennilega aldrei tekizt, ef ég
hefði haft veðrið í fangið.
Ekkert ráðrúm haföi ég til þess að
athuga um stefnuna, enda hvergi nærri
viss um þá réttu. Hitt duldist mér ekki,
að nú var farið vel á undan. í því fann
ég öryggið, því að svo vel þekkti ég
skapstyrk Krögu og ratvísi, að ég var
ekki í neinum vafa um, að heim mundi
hún ná að húsi sínu, hvað sem á gengi.
Lá nú mikið við, að ég kæmi fénu á eftir,
og það tókst með aðstoð rakkans. Það
mun líka hafa orðið mér til láns, að í
hópnum átti Kraga margar þrekmiklar
jafnöldrur, sem ætíð töldu það skyldu
St'na að fylgja henni sem fastast á rekstri.
Þegar ég hafði rekið alllengi, virtist
mér sem annaðhvort stefnan eða veður-
staðan hefði breytzt. Var nú miklu meira
sótt í veðrið en áður. Sá ég það síðar á
harðsporum, hvernig á því stóð. Kraga
hafði haft grun um, að dæld ein mikil, er
Kálfadalur heitir, mundi ófær orðin.
Hún hafði því þrætt rinda þá, er liggja
niður með dalnum að norðan, og farið
fyrir enda hans, - stefnan þess vegna
orðið í hávestur um tíma.
Ekki hefur það komið fyrir nema einu
sinni, að ég hafi hvatt Krögu til að leggja
á torfæru, sem henni virtist auðsjáanlega
sjálfri ófæra. Hafði viljað svo til eitt
sinn, að torfæra hafði myndazt á hættu-
legum stað, þar sem þó vár oftast nær
sæmileg fjárrekstrarleið. Sá ég það eitt
kvöld að Kraga hafði staðnæmzt þar, og
var hún að athuga leiðina. Með henni
voru nokkrar ær. Geng ég nú til ánna og
á þangað alllangan spöl ófarinn, þegar
Kraga kemur þjótandi á móti mér. Er
það löngum einn af háttum hennar,
þégar hún vill hafa mig með í ráðum. Að
þessu sinni var hún óvenjulega gust-
mikil. Hún hvessti á mig augun og hvæsti
lítið eitt, en það er kækur hennar, þegar
eitthvað er að. Það var eins og hún vildi
segja: „Ég skal fara, ef þú vilt. Ég mun
hafa mig yfir, en þú ábyrgist stallsystur
mínar.“ Ég gaf henni bendingu um að
fara. Viðbragðið var eldsnöggt. Henni
var þetta leikur einn, og var torfæran þó
langtum verri en ég hafði hugsað, að hún
væri. Hinar ærnar fylgdu viðstöðulaust á
eftir, - ekki af neinni heimsku eða
áþjánarkennd, heldur miklu fremur af
sakleysislegri auðtryggni, harðneskju og
hlýðni. En ofurefli var þeim þetta
flestum. Hét ég því að eggja ekki Krögu
öðru sinni.
Áræði Krögu
Um áræði Krögu og hlýðni kann ég
margar sögur. Er ég aö minnsta kosti
búinn að segja eina. Hér skal önnur
sögð:
Svo bar við í nóvcmbersíöast liðnum,
að þrjár ær, sem ég átti, tepptust við
sjóinn. Þær höfðu einhvern veginn kom-
izt ívík þá.erStapavík heitir. Engin von
var til, að þær kæmust þaðan aftur af
sjálfsdáðum, eins og sakir stóðu. Þá var
smástreymt mjög og norðan sveljur á
degi hverjum og allmikið brim. Báti var
ekki hægt að koma við vegna brimsins.
Sunnan við víkina fellur sjór í björg með
flóði, en með fjöru má ganga þurrum
fótum, þar til kemur alveg noröur að
víkinni. Gcngur þar flúð alllangt fram,
og er hátt upp á flúðina sunnan frá. Þó
lækkar hún nokkuð, er framar kemur.
Gengur sjór upp með flúðinni að sunnan
og í björg upp, nema stórstraumsfjara
sé. Vissi ég nú eigi, hvað géra skyldi. -
Loks tók ég það ráð, að láta Krögu eina
ganga á undan mér norður með björgun-
um í þeirri von, að hún hefði sig upp á
flúðina, þó að smástreymt væri, og sækti
ærnar.
Þetta þótti Krögu kynlegt ferðalag.
Þegar út að flúðinni kom, þaut hún
viðstöðulaust í skerðingu eina, sem var
fast upp við bergið. Sjór var þarna á
miðjar síður, og var allt að því mannhæð
upp á flúðina. Þarna varð hún frá að
hverfa. En þá gerir hún annað, sem ég
bjóst tæplega við, að hún gerði: Hún
lagði til sunds fram með flúðinni, beint
á móti hvítfyssandi öldunum. En ekki
stakk hún sér undir þær eins og æðar-
kolla, heldur lyfti hún sér dálítið upp í
hvert sinn sem bára brotnaði á henni.
Hægði hún ekki ferðina fyrr en kom á að
gizka eina 15-20 faðma fram, þá renndi
hún til stökks - upp á flúðina og hljóp
upp í víkina til ánna, sem fögnuðu
henni. Ekki þurfti hún hvatningar við
suður af flúðinni til baka, og ánum
þremur kom ég á eftir án þess að þurfa
að beita þær hörðu.
Nokkru áður en þetta gerðist - það
mun hafa verið föstudaginn 19. október
- kom snöggur stórhríðarbylur. Var þá
fé enn á heiðum uppi, því að björt veður
og góð höfðu verið lengst af í þrjár
vikur. Meira að segja var sumt af
forystufé því, sem frægast er talið hér
um slóðir, enn á fjöllum uppi.
Kvöldið fyrir bylinn fór ég að gá að fé
mínu. Vissi ég af draumum mínum, að
góðviörið mundi á enda. Norðarlega í
Breiðuvíkinni, neðan undir háum ham-
raskriðum, er torfa cin grösug, sem
Hvalvíkurtorfa heitir. í hvantmi einum
litlum syðst á torfunni hitti ég Krögu
þetta kvöld. Dilkurinn hennar, svartur
geldingur, stór og þreklcgur, var horfinn
eitthvað út í buskann. Gæti ég trúað, að
þar væri forystusauðarefni. En hvort
hann jafnast nokkurn tíma á við móður
sína - hvort hann t.d. bíöur mín á
cinhverri hæðinni, eins og hún, þegar ég
er að smala, og hvort hann hefur vit á að
taka svo við fjárhópunum og renna með
þá ofan í Brciðuvíkina á sama hátt og
hún gerir - það skal ósagt látið. En gott
cr að eiga hann í vonum.
Dýrgripur
annesjabóndans
Já, í litla hvamminum syðst á Hvalvík-
urtorfunni stóð Kraga alein þetta kvöld.
Ekki hreyfði hún sig, þó að ég gengi rétt
hjá henni. Svo hnípin sýndist mér hún
þarna, að hún minnti mig ósjálfrátt á
litlu, vandræðalegu gimbrina, sem stóð
undir steininum forðum. Var þó ólíku
saman að jafna: Þá var hún aðeins lítið,
umkomulaust lamb, sem flæmt hafði
vcrið frá móður og átthögum. Þá herjaði
tvennt brjóstið, annars vegar hin heita
hcimþrá, hins vegar napur veðrauggur.
Nú var hún fullorðin ær með mikla
lífsreynslu að baki og stödd á öruggum
stað, sem hún hafði mætur á. Skyldi hún
hafa haft, vegna vissunnar um bylinn,
áhyggjur af hinuin óstýriláta, týnda syni?
Ætla mætti, að samskipti Krögu við
manninn frá því. að hún var lamb, hefðu
eitthvað truflað og jafnvel alveg slitið
hin hárnæmu og raunar óskiljanlegu
náttúrutengsl, svo sem vitranir veðra-
brigða. En þess gætir furðu lítið.
Lýkur nú hér frásögninni af þessari
forystuá minni.
Ég er mjög þakklátur tilviljun þeirri,
sem lét mig við fjárskiptin hljóta Krögu.
Það er gott fyrir annesjabóndann,
aldraðan og veðrum barinn, að eiga svo
góða forystukind, að hann hlakkar ætíð
jafnmikið til að reka hjörð sína til beitar
hvenær sem er, hvert sem er og hvernig
sem er.“