Tíminn - 27.11.1983, Blaðsíða 10

■ Hverjir voru þeir hæfileikar, sem gerðu forvstufenu kleift að segja fyrir um stórviðri, löngu áður en það skall yfir og
rata heim til húsa í glórulausum byljum með hjörðina á hælum sér? Mörg hinna nákvæmustu tækja nútímans hefðu ekki
gert betur.
■ Um forystuféð hafa varðveist ótal sögur.
Fyrir all mörgum árum gekkst Búnaðarfélag
íslands fyrir útgáfu á safni úrvals slíkra sagna
og kennir þar margra grasa. Það var Ásgeir
Jónsson frá Gottorp, mikill dýravinur og at-
hugull fjármaður, sem forgöngu hafði um þá
samantekt. Þótt sögurnar séu á ýmsan hátt
ólíkar, þá eiga þær það sameiginlegt að þær
sýna ótrúlegt harðf engi og yf irskilvitlega hæf i-
leika hinna útvöldu einstaklinga hjarðarinnar,
forystufjárins sem náttúran hafði búið því
sjötta skilningarviti, sem þurfti til að leiða féð
í gegnum hættur og villur í íslenskum stórviðr-
um.
Við veljum hér úr eina sögu úr bókinni um
f orystuf éð, en það er frásögn Óskars Stefáns-
sonar, bónda í Breiðuvík á Tjömesi um for-
ystuána sína, Krögu. Frásögnina las Karl
Kristjánsson alþingismaður í útvarp þann 16.
júní 1952.
Forystuærin
í Breiðuvík
— Eflirminnileg frásögn
Óskars Stefánssonar
í Breiðuvík á Tjörnesi
Forystukindin er fædd til köllunar.
Hún er sjálfkjörinn foringi hjarðarinnar
- gædd vitsmunum, fjöri, djörfung,
framtaki og umhyggju fyrir hópnum.
Úrvalsforystukind er bónda á útbeit-
arjörð meira virði en metið verði til
peninga. Hún er félagi hans við gæzlu
hjarðarinnar og hagnýtingu beitilands-
ins, - gleður hann þar að auki að sínu
leyti eins og góðhesturinn eiganda sinn,
þótt með öðrum hætti sé.
Ég geri ráð fyrir að mörgum geti þótt
gaman að heyra bóndann á útnesinu
segja frá forystuánni sinni, sem er mctfé
og honum þykir mjög vænt um, eins og
eðlilegt er.
Nú hefst frásögn Óskars Stefánssonar:
Nennir þú, hlustandi góður, að koma
með mér yzt út á eitt af annesjum þessa
lands - út á Tjörnes, sem er milli -
Skjálfandaflóa og Axarfjarðarflóa? -
Þar er bærinn Breiðavík. Þangað þarftu
að leggja leið þína í huganum, ef ég á að
sýna þér forystuá þá, sem ég hef bezta
átt.
Kraga
Þegar Kraga var tæplega þriggja vetra,
skrifaði ég um hana nokkra frásögu-
þætti, og birtust þeir í Dýraverndaran-
um. Þar sagði ég frá því helzta, sem ég
hafði þá þegar orðið var við í fari hennar
og mest hafði vakið undrun mína. Meðal
annars segi ég frá heimþrá hennar og
fyrstu veðurspá, haustið sem hún var
lamb á Héðinshöfða.
Ég hafði tekið lömbin í gæzlu og gekk
sjálfur við þau dag hvern. Þau voru
fjörutíu og eitt að tölu. Beitti ég þeim
aðallega á svo kölluðum Fossamýrum,
að norðanverðu við á þá, er Reyðará
heitir. Ekki hýsti ég lömbin. Rak ég þau
niður að sjónuni að kvöldi, en upp til
landsins að morgni. Hafði ég mikið
gaman af því, hvað Kraga litla var
ferðmikil og léttstíg á undan hópnuni,
einkum niðureftirá kvöldin. Þangað var
líka gott að koma, því að sjaldan hafði
báran gleymt að leggja nokkur gómsæt
sölvablöð á fjöruborðið.
Góð tíð var þetta haust, og hélzt hún
allt fram yfir veturnætur. Var snjólaust
með öllu, jafnt til heiða sem í byggð.
Hún heitir Kraga. Ættuð er hún frá
Snartarstöðum í Núpasveit í Norður-
Þingeyjarsýslu. Hún er komin í móð-
urætt af forystufjárkyni því, sem Rand-
arkyn var kallað.
Um útlit hennar er það að segja, að
hún er hvít að lit, fríð sýnum og
stórhyrnd nokkuð. Hávaxin er hún og
fremur grannvaxin að sjá. Þó er hún svo
þykk undir bóg, að af ber.
Þegaqr hún var lamb, bar hálsinn
gulleitan blæ. Því var hún Gullkraga
kölluð og síðar aðeins Kraga.
Haustið 1944 felldum viðTjörnesingar
gamla fjárstofninn vegna mæðiveiki,
sem í hann var komin, og keyptum vísi
að nýjum stofni austan yfir Jökulsá á
Fjöllum. Þá kom Kraga litla í minn hlut
fyrir tilviljun eina. Ég bjó þá á Héðins-
höfða, innsta bæ í Tjörneshreppi. Hið
nýja heimkynni hennar var því í fyrstu
þar. Vorið eftir flutti ég búferlum að
Breiðuvík. Hefur Kraga átt þar heima
síðan, að einu misseri undanskildu, og
mun þess getið síðar.
Heimþrá
Þegar kom fram í nóvember, þóttist
ég verða þess var, að Krögu mundi vera
það efst í huga að strjúka heim til
átthaga sinna. Hana hafði auðsjáanlega
gripið heimþrá. Reyndar voru átthag-
arnir í órafjarlægð - austur á Sléttu. Á
leiðinni þangað voru há fjöll, stórgrýttar
heiðar og straumharðar ár. En heimþrá-
in telur sjaldan sporin. Henni vaxa oft
ekki í augum vegalengdir. Fjóra daga í
röð lagði litli ofurhujþnn af stað, hárviss
um leið og stefnu. í öll skiptin náði ég
þó gimbraranganum. Fimmta daginn
lagði hún ekki til. Hún virtist þá hafa
fengið annað umhugsunarefni í svipinn.
Þann dag kom þoka í loft, og var dökk
brún yfir hafi norður að sjá. Gekk ég
eftir venju til lambanna undir kvöldið.
Þótti mér þá undarlega við bregða, því
að nú vildi Kraga litla ekki fara niður að
sjónum. Hitti ég hana eina langt upp
með Reyðará. Stóð hún þar undir stór-
um steini lúpuleg eins og særð rjúpa.
Um nóttina brast á stórhríð með
miklum sjógangi. Kom mér þá í hug
hátterni gimbrarinnar kvöldið áður.
Virtist mér auðsætt, að þá hefði hún -
þótt ung væri - kunnað að ráða rúnirnar
í svip veðraguðsins. - Hún hafði jafnvel
kunnað það betur en loftvogin og betur
en veðurstofan í höfuðstaðnum. Manni
gæti meira að segja dottið í hug, að fimm
dögum áður en bylurinn kom, hafi hún
fengið um hann vitneskju eftir einhverj-
um ókunnum leiðum og ætlað að komast
til átthaganna áður en á skylli.
Vorið eftir hafði Kraga enn eignazt
nýtt heimkynni, Breiðuvík. En nokkra
tryggð hafði hún tekið við Héðinshöfða
eftir þennan eina vetur. Brá henni þar
fyrir tvö næstu sumur, en síðan ekki
meir.
Fyrsta haustið, sem hún átti heima í
Breiðuvík, var mjög góð veðrátta allt
fram í nóvemberlok. Þá héldu vetur-
gömlu ærnar mínar til frammi í háfjöll-
um vikum saman. Héldu þær hópinn að
kalla mátti, og réð Kraga fyrir og gerðist
nú allstjórnsöm. Seint í nóvember fann
ég þær þrjátíu og tvær saman á mýr-
lendum flesjum, sem flár nefnast. Flesj-
ur þessar eru uppi á svo kölluðum
Tungunúp austanverðum. Heim rak ég
ærnar að þessu sinni, og var það löng
leið. Valdi Kraga hana af mikilli leikni.
Tveim dögum síðar var hópurinn horfinn
að nýju. Lagði ég af stað á eftir honum,
en fann þá aldrei nema tvær ærnar.
Komu þessar tvær á móti mér framan
alla heiði og fóru geyst. Þekkti ég brátt,
að þar var Kraga á ferð og með henni
ær, sem ég nefndi Grjótagul, hið mesta
metfé. Var nú Kraga mjög stygg mót
venju og stefndi til sjávar. Hvarf hún
mér sýnum á skammri stund.
Veðurblíðan hélzt þann dag allan og
fram á næsta dag, en þá breyttist veður
skyndilega, öllum á óvart, nema þá
Krögu. Voru stórhríðarveður í viku. Þá
voru þær í fjörunni lengst af, ærnar sem
vísar voru, og áttu gott. Þær voru ellefu
alls. - Hinar þrjátíu fann ég loks allar
eftir fimm daga leit, mjóslegnar og
ullhrjáðar af veðrinu.
Vorið 1948 fluttist ég frá Breiðuvík að
Hringveri í sömu sveit. Þangað kom
Kraga þó ekki fyrr en rétt fyrir jólin.
Varð ég þess fljótt var, að hún undi sér
mjög illa, og væri vont veður í nánd,
ókyrrðist hún og það stundum nokkru
áður en veður spilltist. Að jafnaði var
hún samt ágætlega þæg, eins og hún
hafði verið áður fyrr. Hún fór með féð í
haga án minnar fylgdar, eins og hún
hafði gert í Breiðuvík, og heim kom hún
með það að kvöldi. Þó brá út af því einu
sinni og mátti segja, að þá skylli hurð
nærri hælum.
I hríðinni
Ég hafði hleypt fé mínu til beitar að
morgni sem oftar. Veður var frostlítið
og kyrrt, en þungbúið nokkuð. Hjarnað
var í dældum, en til jarðar náðist allvel,
þar sem hærra var. Snjór hafði fallið í