Morgunblaðið - 28.02.2006, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 28. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
E
r eitthvað til sem
hægt er að kalla
„eiginlega ensku“?
Enska er útbreidd-
asta tungumál sem
nokkurntíma hefur verið til í heim-
inum. Nú er áætlað að hálfur ann-
ar milljarður manna tali hana, og
samkvæmt nýlegri breskri könn-
un mun fjöldi þeirra sem eru að
læra ensku ná tveim milljörðum
innan tíu ára. Þetta kom nýverið
fram í umfjöllun kanadíska dag-
blaðsins The Globe and Mail um
stórsókn enskunnar. Bara í Kína
eru núna um 250 milljónir manna
að læra ensku. Þeir sem tala ensku
sem annað mál eru nú orðnir fleiri
en þeir sem eiga hana að móð-
urmáli. Og þetta fólk, sem hefur
ensku að öðru máli, talar hana
með sínum hætti – bætir í hana
orðum og framburði.
Þetta gerist vegna þess að ensk-
an er orðin heimsmál. Þar með er
hún í grundvallaratriðum orðin
öðru vísi en mál sem bundin eru
við ákveðna staði í heiminum, eins
og til dæmis íslenska eða finnska.
Og þar af leiðandi er ekki hægt að
nota sömu forsendur og mæli-
kvarða þegar maður talar um
enskuna og þegar maður talar um
íslensku. Það er til dæmis ekki
hægt að tala um „eiginlega
ensku“, þótt ef til vill sé hægt að
tala um eiginlega íslensku.
Þess vegna eru það ónýt rök að
segja ómögulegt að Íslendingar
geti orðið tvítyngdir vegna þess að
þeir geti ekki lært ensku til hlítar,
og séu í rauninni mun verri í henni
en þeir sjálfir halda í
heimóttarskap sínum.
Það eru til óteljandi afbrigði af
ensku. Hver þeirra er hin „eig-
inlega enska“? Það er til kínversk
enska (kínenska), hindi-enska,
bresk-enska, bandarísk-enska,
kanadísk-enska – og hvers vegna í
veröldinni ekki ísl-enska? Þótt
maður sé ekki fæddur í Bretlandi
getur maður náð góðum tökum á
ensku. Og þótt maður sé fæddur í
Bretlandi getur maður haft tak-
markað vald á ensku. Ég bendi á
að Bandaríkjaforseti er fæddur í
enskumælandi landi. Þarf frekari
vitnanna við?
Og dæmið um Bush sýnir líka
að kunnátta í „eiginlegri ensku“ er
fjarri því að vera skilyrði fyrir því
að maður komist til metorða í
heiminum. Jean Chrétien, fyrrver-
andi forsætisráðherra Kanada í
hátt í áratug, talar afskaplega
„óeiginlega“ og á köflum algerlega
óskiljanlega ensku.
Þegar talað er um að það sé
æskilegt að Íslendingar verði tví-
tyngdir er ekki verið að tala um að
við förum öll að hljóma eins og
Hugh Grant. Við myndum líklega
læra einhverskonar ísl-ensku. (Ef
Íslendingur talar ensku án þess að
rembast sérstaklega við einhvern
tiltekinn hreim kemur í ljós hreinn
og tær íslenskur hreimur sem er
að ég held líka mjög vel skilj-
anlegur). Hvort orðaforðinn er
takmarkaður eða ekki fer eftir
hverjum og einum, hversu lunkinn
hann er við að læra tungumál. Það
er ekki sjálfgefið að enskur orða-
forði Íslendings sé takmarkaður
og geri hann hallærislegan í aug-
um fólks sem talar ensku að móð-
urmáli. Afskaplega mörgum
Bandaríkjamönnum finnst ekkert
hallærislegt við Bush, og leyfi ég
mér þó að fullyrða að margir Ís-
lendingar tala betri ensku en
hann.
Enska sem heimsmál lýtur líka
að því leyti öðrum grundvallarlög-
málum en staðbundin og menning-
arbundin mál, að mælikvarðinn á
hana er allt annar en mælikvarð-
inn á menningarbundin mál (til
dæmis íslensku). Mælikvarðinn á
ensku sem heimsmál er skilj-
anleiki. Enska sem heimsmál er
fyrst og síðast samskiptatæki. Ís-
lenska sem menningarbundið mál
er ekki fyrst og síðast sam-
skiptatæki. Þess vegna er ekkert
vit í því að bera saman heim-
sensku og íslensku. Þetta eru í
grundvallaratriðum gerólík fyr-
irbæri.
Ef út í það er farið er líklega
hægt að líta á ensku sem bæði
heimsmál og sem menning-
arbundið mál, eða öllu heldur
nokkur menningarbundin mál – í
Skotlandi, Englandi, Írlandi, Kan-
ada, Ástralíu, Bandaríkjunum og
vísast fleiri menningarsvæðum
þar sem íbúar hafa sérstaka út-
gáfu af ensku að móðurmáli. En
það er ekki menningarbundin
enska sem verið er að tala um í
umræðunni um tvítyngi.
Þeir sem eru á móti hug-
myndum um að reynt verði að
auka möguleika Íslendinga á tví-
tyngi óttast kannski sumir að með
því verði íslenskunni útrýmt. En
rannsóknir sem gerðar hafa verið í
Kanada á börnum innflytjenda
benda til að það sé engin ástæða til
að óttast um móðurmálið, sé það
talað á heimilinu og innan fjöl-
skyldunnar, þótt börnin læri
ensku og tali hana við vini sína
(sem vísast eru sprottnir úr ein-
hverjum allt öðrum menning-
arheimi og eiga sér allt annað
móðurmál) og í skólanum. Þótt
vissulega séu aðstæður á Íslandi
og í Kanada ekki sambærilegar
gefa þessar niðurstöður þó vís-
bendingu um að ekki þurfi endi-
lega að hafa miklar áhyggjur af ís-
lenskunni þótt ensku sé bætt við.
Auk þess er ástæða til að ætla
að vegna þess að menning-
arbundið móðurmál á borð við ís-
lensku er öðru vísi fyrirbæri en
tungumál á borð við heimsensku,
sem fyrst og fremst er sam-
skiptatæki, sé lítil hætta á að það
síðarnefnda gangi af því fyrr-
nefnda dauðu.
Hvers vegna skyldu þeir sem
leggjast gegn hugmyndum um tví-
tyngi hneigjast til að brenni-
merkja talsmenn tvítyngis óvini ís-
lenskrar tungu? Hefur yfirleitt
verið reynt að komast að því hvort
aukin enskukennsla og -kunnátta
á Íslandi myndi í raun og veru
ógna íslenskunni? Eða hafa menn
að rammíslenskum hætti bara lát-
ið skáldlega eðlisávísun og mál-
glaða menn ráða ferðinni í þessu
efni?
Eiginleg
enska
Enska sem heimsmál er fyrst og síðast
samskiptatæki. Íslenska sem menning-
arbundið mál er ekki fyrst og síðast sam-
skiptatæki. Þess vegna er ekkert vit í því
að bera saman heimsensku og íslensku.
kga@mbl.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
Í MORGUNBLAÐINU hinn 15.
febrúar sl. velur jafnréttisfulltrúi
Reykjavíkurborgar, Hildur Jóns-
dóttir, að lýsa vanþóknun sinni á
kjarabaráttu félagsráðgjafa, hefð-
bundinnar kvennastéttar.
Óljóst er í hvers umboði hún
skrifar greinina en Hildur kveður
sig skorta hugmyndaflug til að skilja
afstöðu félagsráðgjafa gagnvart ný-
felldum kjarasamningi sem Reykja-
víkurborg bauð þeim nýverið, og
harmar það. Í greininni fullyrðir
Hildur að félagsráðgjöfum hafi verið
boðinn nákvæmlega sami kjara-
samningur og verkfræðingum og
tæknifræðingum. Af þessu mætti
skilja að um sömu mánaðarlaun
væri að ræða fyrir allar stéttirnar
sem greint er frá hér að ofan. Hildur
velur að nefna engar krónutölur í
grein sinni og er þessi viðmiðun því
afar villandi. Staðreyndin er sú að
félagsráðgjafar hafa orðið undir í
launabaráttu síðustu ára. Fé-
lagsráðgjöf með starfsréttindum er
orðin fimm ára nám við Háskóla Ís-
lands og grunnlaun fyrir nýútskrif-
aðan félagsráðgjafa eru 204.852 á
mánuði hjá Reykjavíkurborg. Engir
möguleikar eru á yfirvinnu eða öðr-
um sporslum sem svo margar stéttir
hafa.
Þær forsendur sem okkur voru
gefnar í þessum samningum voru
engan veginn nálægt því að að færa
okkur þá launaleiðréttingu sem við
teljum okkur eiga skilið. Því spyr ég
þig jafnréttisfulltrúi: Hví harmar þú
að við felldum samning sem fól í sér
áframhaldandi launamisrétti þess-
arar kvennastéttar? Er það ekki
einmitt markmið þitt sem jafnrétt-
isfulltrúa að jafna laun kvennastétta
hjá Reykjavíkurborg á við laun
karlastétta með sambærilega
menntun? Þrátt fyrir vanmat þitt á
dómgreind félagsráðgjafa getum við
reiknað út að 10% kauphækkun hjá
aðila með 200.000 á mánuði gefur
færri krónur í launaumslagið en
sama hækkun hjá aðilum með
400.000. Félagsráðgjafar eru orðnir
langþreyttir á þeim lágu launum
sem þeim hafa verið boðin og krefj-
ast nú ekki bara launahækkunar
heldur launaleiðréttingar! Við krefj-
umst einfaldlega sömu launa og aðr-
ar fagstéttir með sömu menntun,
þrátt fyrir að vera kvennastétt. Ef
þú ert enn þeirrar skoðunar að við
höfum hafnað verkfræðisamningi
eins og yfirskriftin á grein þinni var
og jafnframt að við höfum hafnað
nákvæmlega sama kjarasamningi og
verkfræðingum og tæknifræðingum
var boðið eins og orðrétt kemur
fram í grein þinni, þá skora ég á þig
að bera saman og birta raunveruleg
laun þessara stétta sem um var
rætt.
F.h. félagsráðgjafa við Þjónustu-
miðstöð Breiðholts
JÓNA GUÐNÝ
EYJÓLFSDÓTTIR,
félagsráðgjafi,
Efstahjalla 15, 200 Kópavogur.
Var félagsráðgjöfum boðinn
verkfræðisamningur?
Frá Jónu Guðnýju Eyjólfsdóttur:
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
ÍSLANDI hefur farnast best þeg-
ar tengslin við önnur lönd hafa verið
sem opnust. Í gegnum alla sögu
þjóðarinnar kemur berlega í ljós að
aukin samskipti við útlendinga hafa
að jafnaði verið þjóðinni blessun en
ekki böl. Þetta á jafnt við í við-
skiptum, vísindum, listum og íþrótt-
um svo nokkur svið samfélagsins séu
nefnd. Að sama skapi
hefur eymdin aukist eft-
ir því sem landið hefur
verið afgirtara frá um-
heiminum. Þrátt fyrir
þessi augljósu sannindi
hefur um langa tíð stað-
ið djúpstæð barátta
milli þeirra sem vilja
hafa erlend samskipti
sem opnust og þeirra
sem vilja frekar ein-
angra þjóðina uppi á
landinu kalda. Það er
auðvitað einföldun en
eigi að síður má greina
baráttu tveggja afla; op-
ingáttarmanna annars vegar og inni-
lokunarsinna hins vegar, eins og einu
sinni var sagt.
Óttinn við erlent samstarf
Mörg af heitustu deilumálum
þjóðarinnar hafa klofnað upp eftir
þessum línum. Deilan um aðildina að
Atlantshafsbandalaginu klauf þjóð-
ina í tvennt og var svo hörð að her-
stöðvarandstæðingar og fylgjendur
vestrænnar samvinnu flugust bók-
staflega á á Austurvelli. EFTA-
aðildin olli einnig óhemju fjaðrafoki
milli haftasinna og fylgjenda opinna
vöruviðskipta. Það sama var svo uppi
á teningnum í EES-málinu sem opn-
aði atvinnulífið upp á gátt og ruddi
meðal annars brautina fyrir útrásina
alrómuðu. Nú deila menn um Evr-
ópusambandið eftir sömu brautum.
Þá ganga deilumál á borð við stöðu
innflytjenda, verslun með landbún-
aðarvörur og fjárfestingar í sjávar-
útvegi meira og minna eftir þessum
sama átakaás. Og sem fyrr stendur
deilan á milli þeirra sem vilja mæta
heiminum opnum örmum og þeirra
sem sjá í honum stöðuga ógn.
Óttinn við enskuna
Undangengnar vikur hefur sprott-
ið upp mikil umræða um stöðu
tungumálsins. Þótt það sjáist
kannski ekki á yfirborðinu þá er hér
deilt eftir nákvæmlega sömu átaka-
línum. Öðrum megin eru þeir sem
spá því að samkrullið við erlendar
tungur gangi af íslenskunni dauðri,
jafnvel á innan við einni öld – að árið
2106 tali menn bara allt í einu eitt-
hvað allt annað tungumál. Slíkir
menn sjá ógurlega ógn í því að há-
skólar landsins bjóði upp á einstaka
námskeið og námsleiðir á ensku. Á
hinum ásnum eru þeir sem frekar sjá
tækifæri í fjöltyngi landans og koma
auga á þá auðlegð sem felst í að
draga erlenda námsmenn til landsins
til að læra við hlið ís-
lenskra stúdenta, en
þá verður vitaskuld
að kenna nægjanlega
marga kúrsa á ensku,
alþjóðatungu stúd-
enta. Þá er í sjálfu sér
vandséð að færni í er-
lendum tungumálum
geti verið ógn við ís-
lenskuna, ekki frekar
en að íslenskri mat-
argerð standi ógn af
því að kokkarnir okk-
ar kunni líka að mat-
reiða indverskt karrí,
eða að leikhúslífið sé í
hættu sökum þess að Vesturport
setji sýningar sínar bæði upp á Ís-
landi og í Englandi, á íslensku og á
ensku.
Óttinn við hnattvæðinguna
Stefán Snævarr, prófessor við há-
skólann í Lillehammer, er einn
þeirra sem óttast áhrif enskunnar á
okkar ástkæra móðurmál. Í annars
áhugaverðri ádrepu í Lesbók 18.
febrúar svarar hann grein minni,
sem birtist á sama stað tveimur vik-
um áður, en þar hvatti ég til stór-
bættrar enskukennslu, enda er stað-
reyndin sú að íslenskir stúdentar eru
alveg hreint skelfilega lélegir í
ensku. Um það erum við Stefán í það
minnsta sammála og raunar flestir
sem hafa tekið til máls í þessari um-
ræðu. Stefán kallar það glóbamál
sem margir Íslendingar tala og telja
vera ensku. Það er skemmtileg nafn-
gift og máski nokkuð nærri lagi.
Okkur greinir hins vegar á um leið-
ina áfram, hann vill vernda íslensk-
una með því að úthýsa enskunni en
ég tel vænlegra að þjálfa nemendur í
að greina á milli góðrar ensku og
bragðmikillar íslensku svo ljóst sé
hvar skilin á milli tungumálanna
tveggja liggja. Enda er það graut-
urinn sem er verstur, ekki að menn
kunni fleiri en sitt eigið tungumál.
Síðar í grein sinni spyrðir Stefán
umræðuna um stöðu tungumálsins
saman við deiluna um hnattvæð-
inguna og er þar kominn á svipaðar
slóðir og ég ræði hér að framan. Í
deilunni um hnattvæðinguna feta
menn nefnilega nákvæmlega sömu
slóð og hér hefur verið lýst. Annars
er vandi hnattvæðingarumræðunnar
sá að menn tala um hana þvers og
kruss. Sjálft hugtakið er einhver út-
jaskaðasta klisja nútímastjórnmála.
Í hugum sumra er alþjóðavæðing
verkfæri vesturlanda til að útbreiða
eigin gildi og fletja út menningu ann-
arra landa. Ólíkir hópar, svo sem
femínistar, frjálshyggjumenn og
sósíalistar, sjá fyrirbærið svo ólíkum
augum að deilurnar um það verða
næsta marklausar. En ef við hugsum
okkur að hnattvæðingin merki ein-
faldlega að samskipti manna yfir
landamæri hafi aukist svo mjög að
afmarkað landssvæði takmarki ekki
lengur samskipti og samstarfsmögu-
leika manna þá komumst við kannski
eitthvað áfram. Og eins og jafnan í
fyrri deilum eftir þessum átakaás sjá
þjóðernissinnar ógn í þessu nýja
þverþjóðlega umhverfi á meðan al-
þjóðasinnar sjá ný og áður ónýtt
tækifæri.
Óttinn við frelsi í landbúnaði
Ég hóf þessa grein á að fullyrða að
Íslendingum farnist að jafnaði best í
sem haftaminnstum samskiptum við
útlönd. Í því sambandi er áhugavert
að skoða stöðu landbúnaðarins en
einhverra hluta vegna er sú atvinnu-
grein enn afgirt frá umheiminum. Til
að mynda er óheimilt að flytja til
landsins margskonar kjötvörur og
tollar á margar erlendar búvörur eru
svo til ókleifir, um leið eru íslenskar
landbúnaðarafurðir útilokaðar frá
erlendum mörkuðum. Þetta skrýtna
kerfi hefur ekki aðeins skilað einu
allra hæsta matvælaverði í heimi
heldur eru bændur jafnframt meðal
snauðustu starfsstétta landsins. Ætli
það sé einber tilviljun að landbún-
aður er einmitt sá atvinnuvegur á Ís-
landi sem er hvað lokaðastur gagn-
vart útlöndum?
Tungan, hnattvæðing og ótti
Eiríkur Bergmann Einarsson
fjallar um Evrópumál ’Í gegnum alla söguþjóðarinnar kemur ber-
lega í ljós að aukin sam-
skipti við útlendinga hafa
að jafnaði verið þjóðinni
blessun en ekki böl.‘
Eiríkur Bergmann
Einarsson
Höfundur er dósent í stjórnmálafræði
við háskólann á Bifröst.