Morgunblaðið - 28.02.2006, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 28. FEBRÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
BAUGSMÁL
frávísunarinnar er skilyrði fyrir síðari loka-
ákvörðun ákæruatriða gegn sakborningum má
segja að endurskoðunin hafi afar þýðing-
armikið vægi að því er varðar endanlega
ákvörðun síðari ákæruatriða. Ennfremur ætti
ein forsenda við ákvörðun um það hvort forms-
atriði skuli teljast „sök … um refsivert brot“ í
skilningi mannréttindasáttmálans að vera
þyngd hugsanlegrar refsingar, en í Baugsmál-
inu er þar um að ræða fangelsisvist fyrir sak-
borninga. Þegar mið er tekið af sérstökum að-
stæðum þess máls sem hér um ræðir er það
skoðun okkar á grundvelli fyrirliggjandi gagna
að 6. gr. gildi um endurskoðunina.
B. „Aðgangur að dómstólum“,
„réttaröryggi“ og „réttarríki“
Álitamálin um „aðgang að dómstól“, „rétt-
aröryggi“ og „réttarríki“ eru ekki augljós af
orðalagi 6. gr. , en í túlkun sinni hefur mann-
réttindadómstóllinn talið að þessi atriði felist í
hugmyndinni um „réttláta málsmeðferð“: Enn-
fremur er gildi 6. gr. um stjórnvaldsend-
urskoðun endanlegra dómsúrskurða tiltölulega
nýleg þróun í dómaraframkvæmd dómstólsins,
sem veldur því að erfitt er að leggja nákvæmt
mat á þessar kenningar. Hins vegar eru marg-
ir nýlegir dómar sem hafa mikið gildi fyrir
Baugsmálið og endurskoðunina.
Aðgangur að dómstólum.
Að því er varðar aðgang að dómstólum, lét
dómstóllinn uppi það álit í Ryabykh gegn
Rússlandi (55.–56. gr.) að
„55. … 1. mgr. 6. greinar tryggir öllum rétt
til þess að kröfur sem tengjast borg-
aralegum réttindum þeirra og skyldum fái
málsmeðferð fyrir dómi. Þannig felst í henni
„réttur til dómsmeðferðar“, þar sem að-
gengisrétturinn, þ.e.a.s. rétturinn til að
höfða mál fyrir dómstóli vegna einkamála, er
einn þáttur. Hins vegar væri sá réttur sýnd-
arréttur einn ef innlent réttarkerfi í aðild-
arríki sáttmálans heimilaði að endanlegur og
bindandi dómsúrskurður sé óvirkur þannig
að annar aðilinn bíði tjón af. Óhugsandi væri
að 1. mgr. 6. gr. lýsti í smáatriðum tryggingu
málsmeðferðar sem málsaðilum er veitt –
um réttlátan, opinberan og skjótan mála-
rekstur – án þess að tryggja jafnframt fram-
kvæmd dómsúrskurða; að túlka 6. grein á
þann veg að hún varði eingöngu aðgang að
dómstóli og málarekstur væri líklegt til að
leiða til aðstæðna sem samræmast ekki meg-
inreglunni um réttarríki sem aðildarríkin að
sáttmálanum skuldbundu sig til að virða
þegar þau fullgiltu sáttmálann.
56. Dómstóllinn álítur að réttur málsaðila til
dómsmeðferðar væri einnig sýndarréttur ef
réttarkerfi aðildarríkis að sáttmálanum
heimilaði að dómsúrskurður sem orðinn er
endanlegur og bindandi sé ógiltur af æðri
dómstóli að beiðni embættismanns ríkisins.“
Hafa ber hugfast að Ryabykh málið var
einkamál og að rétturinn til „aðgangs að dómi“
á fyrst og fremst við um einkamál en ekki op-
inber mál. Í Lorenzen et al. „EMRK Komm-
entar“ (2003) kemur fram á bls. 206 að „að-
gangur að dómi“ geti einnig átt við í opinberu
máli, sbr. málin Omar gegn Frakklandi og
Guerin gegn Frakklandi (bæði frá 1998). Að
því marki sem halda má fram að frávísunin sé
„endanleg niðurstaða“, gæti það við fyrstu sýn
talist fara í bága við 6 gr. að heimila opinberum
embættismanni á borð við ríkissaksóknara að
ráðast í endurskoðun æðra dómsvalds með það
að markmiði að endurútgefa ákæruna í
breyttri mynd.
Við ákvörðun á því hvort niðurstaða sé „end-
anleg“ mundi Evrópudómstóllinn að líkindum
byggja túlkun sína á greinargerð með Evrópu-
samningnum um alþjóðlegt gildi refsidóma um
3. mgr. 1. gr. Í samningnum segir að nið-
urstaða sé endanleg þegar:
„3. … hún, samkvæmt hefðbundinni mál-
venju, hefur öðlast res judicata áhrif. Sú er
raunin þegar hún er orðinn óafturkallanleg,
þ.e.a.s. þegar engin önnur almenn úrræði
eru tiltæk eða þegar aðilar hafa beitt öllum
slíkum úrræðum eða látið tilskilinn frest líða
án þess að beita þeim. Af þessu leiðir því að
dómur sem kveðinn er upp án þess að vörn-
um sé uppi haldið er ekki talinn endanlegur
ef innlend lög heimila að málsmeðferðin sé
endurupptekin.“
Þannig mun það velta fyrst og fremst á ís-
lenskum rétti, þ.e.a.s. lögum um meðferð op-
inberra mála, hvort frávísunin er endanleg í
skilningi mannréttindasáttmálans. Af lögum
um meðferð opinberra mála leiðir að úrskurðir
Hæstaréttar eru endanlegir. Af því leiðir að
ekki er unnt að áfrýja frávísunardóminum til
annars íslensks dómstóls.
Einnig ber að taka fram að Hæstiréttur
sagði m.a. eftirfarandi:
Samkvæmt öllu framangreindu eru slíkir
annmarkar á 10. til 23. lið ákærunnar að
ófært er að fella efnisdóm á þær sakir, sem
þar eru bornar á varnaraðilana […] svo og
hlutdeild í brotum gegn tveimur fyrstnefndu
lagagreinunum. […] Þegar af þeirri ástæðu
að ófært er vegna annmarka á þessum liðum
ákærunnar að fella efnisdóm á sakargiftir,
sem varða fyrrnefndu lagaákvæðin, veldur
þessi háttur á framsetningu hennar því að
ekki er þá heldur unnt að fjalla að efni til um
ætluð brot gegn þeim síðarnefndu. Af þess-
um sökum verður málinu vísað frá héraðs-
dómi að því er varðar 10. til 23. lið ákær-
unnar.
Niðurstöður Hæstaréttar virðast afar afger-
andi. Einnig skiptir máli að ákærunni [þ.e.
ákæruliðum 1–32] var vísað frá héraðsdómi, en
33.–40. ákæruliðum var leyft að standa, sem
bendir til þess að ákærunni hafi verið end-
anlega vísað frá.
Hins vegar er umdeilt, skv. Jónatan Þór-
mundssyni, prófessor, hvort túlka megi frávís-
unina sem „endanlega“ í skilningi íslenskra
laga. Tilteknar málsgreinar frávísunarinnar
má skilja svo að þær taki aðeins á formlegum
atriðum ákærunnar, sem þýðir að rík-
issaksóknara sé frjálst að leggja nýjar ákærur
fyrir dómstóla og að frávísunin, sem í sumum
málsgreinum er afar berorð að því er varðar
formlega annmarka ákærunnar, kunni í raun
að hafa falið í sér leiðbeiningar fyrir rík-
issaksóknara um það hvernig bæri að setja
fram síðari ákærur í nýju ákæruskjali.
Nýlegur dómur Hæstaréttar kann að varpa
ljósi á málið. Það mál snerist einnig um auðg-
unarbrot og var ákærunni á hendur sakborn-
ingi vísað frá Hæstarétti á grundvelli 67. gr.
laga um meðferð opinberra mála. Sakborn-
ingur reyndi síðan að varna því að saksóknari
tæki málið upp að nýju á grundvelli sömu
ákæra sem vísað hafði verið frá dómi. Vísaði
sakborningur til heimildaskorts í íslenskum
lögum og einnig til mannréttindasáttmála Evr-
ópu.
Í dómi Hæstaréttar var eftirfarandi tekið
fram:
„Svo sem hin tilvitnuðu ákvæði bera með sér
skal jafnan líta til þess á fyrstu stigum með-
ferðar máls eftir útgáfu ákæru hvort slíkir gall-
ar séu í málatilbúnaði ákæruvalds að leiða eigi
til frávísunar máls. Tilgangur frávísunar við
slíkar aðstæður er að gefa ákæruvaldi færi á að
lagfæra grundvöll málsins, ýmist með því að úr
rannsókn verði bætt eða að ákæra verði færð í
nýjan og betri búning. Eru ráðstafanir þessar í
samræmi við þær meginreglur er búa að baki
málsmeðferð fyrir dómi, hvort sem um einka-
mál eða opinbert mál er að ræða, að ráða skuli
úr formhlið máls áður en tekið er til við efn-
islega úrlausn. Ef opinberu máli er vísað frá
dómi á þessum grundvelli eru ákæruvaldi sett-
ir frestir í 5. mgr. 82. gr. laga nr. 19/1940 til að
hefjast handa við að bæta úr ágöllum á mála-
tilbúnaði, að viðlagðri fyrningu sakar. Hvorki
lög nr. 19/1991 né lög nr. 19/1940 gera grein-
armun í þessum efnum á réttaráhrifum þess
hvort máli sé vísað frá dómi þegar á upphafs-
stigum máls eða hvort það gerist eftir að efnis-
meðferð hefur farið fram í máli, enda ekki loku
fyrir skotið að á síðari stigum komi í ljós að
rannsókn máls sé að einhverju leyti áfátt. Með
dómi Hæstaréttar Íslands 12. maí 2005 var
kveðið á um frávísun máls nr. 509/2004 frá hér-
aðsdómi. Verður að ætla að tilgangur æðri
réttar með frávísun hafi verið að gefa lögreglu
og ákæruvaldi færi á að bæta úr tilgreindum
ágöllum sem vörðuðu bæði lögreglurannsókn
og ákærusmíð, enda hefði rétturinn að öðrum
kosti sýknað ákærða af kröfum ákæruvaldsins
á þeim grundvelli að sakir væru ekki sannaðar
með þeim sönnunargögnum er færð voru fyrir
dóminn. Í þessu ljósi eru ekki efni til að grípa
inn í þá lögreglurannsókn er nú fer fram og
varðar sóknaraðila.“
Samkvæmt þessu eru sterk rök fyrir því að
frávísunin teljist formleg fremur en efnisleg
skv. íslenskum rétti og að ríkissaksóknara sé
þannig frjálst að ráðast í fyrirhugaða endur-
skoðun.
Þótt gert sé ráð fyrir að frávísunin hafi verið
formlegs eðlis skv. íslenskum rétti og þar af
leiðandi ekki endanleg niðurstaða er ekki þar
með sagt að sama niðurstaða fengist skv.
mannréttindasáttmála Evrópu. Eins og vikið
er að hér að framan hefur mannréttinda-
dómstóllinn oft túlkað sjálfur ákvæði mann-
réttindasáttmálans til þess að ekki sé grafið
undan gildi sáttmálans með skilgreiningum í
landsrétti. Í Nikitin málinu sagði dómstóllinn:
„Dómurinn ítrekar að stjórnsýslubeiðni um
ógildingu endanlegrar dómsniðurstöðu er
einstakt áfrýjunarúrræði sem stefndi í saka-
máli hefur ekki beinan aðgang að og að beit-
ing þess er háð ákvörðunarvaldi lögbærra
embættismanna. Dómstóllinn hefur t.d. ekki
viðurkennt að stjórnsýsluendurskoðun sé
gilt úrræði í landsrétti, hvorki í einkamálum
né opinberum málum, og hefur komist að
þeirri niðurstöðu að ógilding dóms við
stjórnsýsluendurskoðun geti skapað vanda
að því er varðar það réttaröryggi sem felst í
upphaflegri dómsniðurstöðu (sjá Brum-
ãrescu gegn Rúmeníu og Ryabykh gegn
Rússlandi). Dómstóllinn mun því ganga út
frá því í eftirfarandi málsgreinum að áfrýj-
unardómsniðurstaðan frá 17. apríl 2000, sem
fól í sér að sýknun umsækjanda gengi end-
anlega í gildi þann sama dag, hafi verið
„lokadómur“ í skilningi 4. greinar samnings-
viðauka nr. 7.“
Í Baugsmálinu er óumdeilt að framtíð ákær-
unnar, og þar með sakborninga sem formlega
sæta enn ákærum, velti alfarið á ákvörðun
stjórnvalda. Sakborningar hafa ekki á valdi
sínu að hafa áhrif á endurskoðunina með nein-
um hætti og eru þannig í svipuðum vanda og
sakborningurinn í Nikitin málinu. Á þeim for-
sendum má færa fyrir því rök að endurskoð-
unin geti ekki, frá formlegu sjónarmiði, talist
áfrýjun og því hljóti frávísunin að teljast „loka-
dómur í skilningi mannréttindasáttmála Evr-
ópu, jafnvel þótt frávísunin teldist ekki loka-
dómur skv. íslenskum rétti.
„Réttaröryggi“ og „réttarríki“
Í fjölmörgum niðurstöðum um stjórnvalds-
endurskoðun lokadóma hefur dómstóllinn úr-
skurðað að slík endurskoðun fari í bága við 6.
gr. , sem einnig kemur að gagni við skýringu á
þeim aðstæðum þar sem brotið kann að vera
gegn reglunni um aðgang að dómstólum (lýst
að ofan í 2. 3. B).
Í máli Brumarescu gegn Rúmeníu sagði í
dóminum:
„1. mgr. 6. greinar sáttmálans verður að
túlka í ljósi inngangsorða sáttmálans þar
sem m.a. er lýst yfir að réttarríki sé hluti
sameiginlegrar arfleifðar aðildarríkja sátt-
málans. Einn grundvallarþáttur réttarrík-
isins er meginreglan um réttaröryggi, sem
felur m.a. í sér kröfu um að ekki skuli ve-
fengja dómsniðurstöðu þegar dómstólar
hafa kveðið upp endanlegan úrskurð í máli.
62. Í þessu máli tekur dómstóllinn fram að á
umræddum tíma hafi ríkissaksóknari Rúm-
eníu – sem var ekki aðili að málaferlunum –
haft vald … til að fara fram á að lokadómi
yrði hnekkt. Tekið skal fram að engin tíma-
mörk giltu um beitingu þessa valds af hálfu
saksóknara þannig að vefengja mætti dóms-
niðurstöður út í hið óendanlega … með því
að heimila kröfu sem sett var fram í krafti
þess valds gerði hæstiréttur að engu mála-
rekstur fyrir dómi sem endað hafði – svo
notuð séu orð hæstaréttar – með dómi sem
var „óafturkallanlegur“ og þar með res judi-
cata – og sem hafði auk þess verið framfylgt.
Með því að beita ákvæðum 330. gr. með þeim
hætti braut hæstiréttur gegn grundvall-
arreglunni um réttaröryggi. Í ljósi stað-
reynda þessa máls braut sú aðgerð gegn
rétti umsækjanda til réttlátrar máls-
meðferðar skv. 1. mgr. 6. gr. mannréttinda-
sáttmála Evrópu.“
Í fyrrnefndu Ryabykh máli fjallaði dóm-
urinn nánar um grundvallarregluna um rétt-
aröryggi og res judicata og sagði að
„engum aðila er heimilt að fara fram á end-
urskoðun endanlegrar og bindandi dómsnið-
urstöðu eingöngu í þeim tilgangi að fá mál end-
urupptekið og nýjan úrskurð í máli.
Endurskoðunarrétti æðri dómstóla ber að
beita til að leiðrétta mistök í dómsmeðferð og
réttarspjöll, en ekki til að rannsaka mál upp á
nýtt. Ekki ber að fara með endurskoðunina
sem dulbúna áfrýjun og sá möguleiki einn að
tvær skoðanir kunni að vera uppi um málið eru
ekki grundvöllur endurupptöku. Einungis er
réttlætanlegt að víkja frá þeirri meginreglu
þegar aðstæður skapa til þess umtalsverða og
knýjandi nauðsyn.“2
Í Pravnednaya málinu sagði dómurinn:
„Málsmeðferðin, sem miðar að því að
hnekkja endanlegum dómi, gengur út frá því
að fram komi sönnunargögn sem ekki hafi
áður verið fyrir hendi við kostgæfn-
isathugun, sem leiða myndu til annarrar nið-
urstöðu í málaferlunum. Aðila sem sækir um
ógildingu ber að sýna fram á að ekkert tæki-
færi hafi gefist til að leggja fyrir viðkomandi
gögn í lokaréttarhaldinu og að gögnin hafi
úrslitaþýðingu.“
Dómurinn hefur staðfest þetta fordæmi í ný-
legum dómum í málum á borð við Tregubenko
(nóvember 2004), Rosca (mars 2005) og Ros-
eltrans (júlí 2005) (þar sem um var að ræða al-
menningshlutafélag) þar sem einnig var kom-
ist að þeirri niðurstöðu að stjórnvaldsendur-
skoðun lokadóma færi gegn 6. gr.
Þótt þær grundvallarályktanir sem draga
má af fordæmum dómstólsins skipti máli fyrir
Baugsmálið er mikilvægt að hafa hugfast að
þau mál sem vísað er til varða einkamál, en
Baugsmálið er sakamál.
Nikitin málið, þar sem dómur var kveðinn
upp 20. júlí 2004, varðaði hins vegar sakamál.
Morgunblaðið/Kristinn