Morgunblaðið - 08.08.2006, Blaðsíða 17

REYKJAVÍKURAKADEMÍAN hefur frá
árinu 2000 gefið út tíu smárit í ritröðinni At-
vikum. Meginmarkmiðið með útgáfunni er að
kynna fyrir Íslendingum nýjar og róttækar
hugmyndir með þýðingum og frumsömdum
textum. Vonast aðstandendur ritraðarinnar til
þess að þannig megi draga fram hræringar í
menningarlífi hérlendis sem erlendis og ýta
undir umræðu um efni sem tengjast samtím-
anum.
Rauði þráðurinn póstmódernískur
Geir Svansson situr í ritstjórn Atvika og er
einn hvatamanna ritraðarinnar. „Margir
myndu kalla þann rauða þráð sem liggur í
gegnum ritin póstmódernískan,“ segir Geir en
bætir við að það sé reyndar nokkuð vafasamt
hugtak. „Höfundarnir eru ólíkir og margir
þeirra hafna því reyndar opinskátt að fræði
þeirra tilheyri einhverri póstmódernískri
stefnu. Það er samt engin tilviljun að við byrj-
uðum á að gefa út ritgerðir eftir Walter
Benjamin, sem tekur fyrir nýja skynjun og
hlutverk lista á tímum fjöldaframleiðslunnar. Í
kjölfarið kom síðan rit tileinkað Jean Baudrill-
ard, sem er þekktur fyrir að skoða veruleikann
með svolítið óvenjulegum hætti, segir að hann
sé hreinlega horfinn og í stað hans sé kominn
eins konar ofurveruleiki sem verði til í miðlum.
Svo má nefna höfunda eins og Gilles Deleuze
og Félix Guattari en í sjöundu bók Atvika,
Heimspeki verðandinnar, setja þeir fram mjög
róttæka heimspeki sem gengst við því að vera
huglæg. Með öðrum orðum þykjast þeir ekki
taka sér stöðu fyrir utan viðfangsefnið og
greina það þaðan heldur gangast þeir við því
að vera sjálfir óumflýjanlegur hluti af viðfangs-
efninu og vilja meina að það eigi við um alla
heimspeki og vísindi í raun.“
Ætlað að örva umræðu
Atvikaritin eru fyrst og fremst tileinkuð
ákveðnum höfundi hverju sinni en einnig hafa
verið gefin út þematengd rit. Sem dæmi má
nefna bókina Framtíð lýðræðis sem er grein-
arflokkur sem Die Zeit birti og Reykjavík-
urAkademían fékk leyfi til að gefa út á sama
tíma og hann birtist í Þýskalandi. Í ritinu ræða
margir frægir fræðimenn framtíð lýðræðis á
tímum hnattvæðingar og segir Geir það hafa
verið heilmikið notað m.a. af Alþingismönnum.
Í kjölfar útgáfunnar var haldið stutt málþing
og voru fulltrúar íslensku stjórnmálaflokkanna
fengnir til að mæta og ræða innihald bók-
arinnar. Þetta vill Geir meina að sé ein aðal-
hugsunin á bak við útgáfustarfsemina; að örva
umræðu. „Það er okkur metnaðarmál að efla
kynningu á splunkunýju efni, eins og við gerð-
um með Framtíð lýðræðis. Við viljum að ritin
séu verkfæri til að skilja umhverfi okkar og
breyta því. Það er mikilvægt að halda menn-
ingar- og samfélagsrýni lifandi.“
Nýjustu Atvikin, númer níu og tíu í röðinni,
eru greinasöfn. Hið fyrra er eftir kanadíska
fjölmiðlafræðinginn Marshall McLuhan og það
síðara eftir bandarísku fræðikonuna og rithöf-
undinn Susan Sontag. „Hér er á ferðinni úrval
þýddra greina eftir tvo mikilvæga hugsuði.
McLuhan lagði að mörgu leyti grunninn að
menningarrýni „hins miðlaða samfélags“.
Frægar eru setningar hans um „heimsþorpið“
og fullyrðingar hans um að miðillinn sé merk-
ingin. Ritgerðir Sontag eru beittar greiningar
á ýmsum fyrirbærum í samfélagi manna. Í
einni þeirra fjallar hún m.a. um pyntingarnar í
Abu Ghraib-fangelsinu út frá ljósmyndum.“
Eitt af einkennum ritraðarinnar er að í
hverju einstaka riti er leitast við að hafa að-
gengilegan inngang til að sem flestir geti sett
sig inn í það efni sem tekið er fyrir hverju
sinni, og einnig er notast við neðanmálsgreinar
til að skýra og kynna fræðin. „Stefnan hefur
líka verið að hafa bækurnar mjög ódýrar svo
að hver sem er geti kippt þeim með sér og
gluggað í þær.“
Góðar móttökur
Geir segir að mikil vöntun hafi verið á ritum
af meiði Atvikaritraðarinnar. „Þegar við byrj-
uðum var bókstaflega enginn að kynna svona
róttæk fræði, hvað þá markvisst. Nú hafa fleiri
hins vegar bæst í hópinn og má þar nefna Ný-
hil og Háskólaútgáfuna. Við erum hæstánægð
með það enda er þarft að koma af stað um-
ræðu um efni sem tengjast samtímanum. Til
þess að svo megi verða er nauðsynlegt að text-
arnir séu aðgengilegir á íslensku. Í slíkar þýð-
ingar fer heilmikil vinna ef gagn á að vera af.
Útgáfa sem þessi er í raun að stóru leyti sjálf-
boðastarf og þess vegna er það fagnaðarefni að
fleiri skuli vilja leggja hönd á plóg.“
Í deiglunni
Móttökur Atvikaritraðarinnar hafa verið
mjög góðar og hafa langflestar bækurnar verið
notaðar í kennslu á háksólastigi. Eins segir
Geir stoltur frá því að merkja megi áhrif rit-
anna á því að hugtök sem þar hafi verið þýdd
yfir á íslensku í fyrsta sinn séu mörg hver
komin í umferð og búin að festa sig í sessi.
Tvö rit eru væntanleg undir merkjum ritrað-
arinnar, bæði tileinkuð frönskum hugsuðum.
Hið fyrra inniheldur úrval greina eftir franska
félagsfræðinginn Pierre Bourdieu og það síð-
ara er helgað heimspekingnum Jacques Der-
rida og inniheldur meðal annars síðasta viðtalið
sem tekið var við hann, en hann lést árið 2004.
Ýmislegt annað er í deiglunni en stefnt er að
því að gefa út tvö rit árlega.
Í núverandi ritstjórn Atvika sitja, auk Geirs,
Hjálmar Sveinsson, Jón Ólafsson og Ólöf Gerð-
ur Sigfúsdóttir.
Menning | Reykjavíkurakademían heldur áfram útgáfu Atvika
Örvandi rit um efni
tengd samtímanum
Morgunblaðið/Jim Smart
„Það er okkur metnaðarmál að efla kynningu á splunkunýju efni, eins og við gerðum með Framtíð
lýðræðis. Við viljum að ritin séu verkfæri til að skilja umhverfi okkar og breyta því. Það er mikil-
vægt að halda menningar- og samfélagsrýni lifandi,“ segir Geir um útgáfu Atvikabókanna.
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 8. ÁGÚST 2006 17
MENNING
Tengsl við tímann: Tíu sneiðmyndir frá aldalokum
Ritstjóri: Kristján B. Jónasson (2000).
Walter Benjamin: Listaverkið á tímum fjöldaframleiðslu sinnar
Ritstjóri: Hjálmar Sveinsson (2000).
Jean Baudrillard: Frá eftirlíkingu til eyðimerkur
Ritstjóri: Geir Svansson (2000).
Framtíð lýðræðis á tímum hnattvæðingar
Ritstjórar: Hjálmar Sveinsson og Irma Erlingsdóttir (2000).
Molar og mygla: Um einsögu og glataðan tíma
Ritstjórar: Ólafur Rastrick og Valdimar Tr. Hafstein (2000).
Tíðarandi í aldarbyrjun – Þrettán sviðsmyndir af tímanum
Ritstjóri: Þröstur Helgason (2002).
Heimspeki verðandinnar
Ritstjóri: Geir Svansson (2002).
Borgarmynstur: Safn greina í borgarfræði
Ritstjórar: Halldór Gíslason og Geir Svansson (2003).
Marshall McLuhan: Miðill, áhrif, merking
Ritstjóri: Þröstur Helgason (2005).
Susan Sontag: Að sjá meira
Ritstjóri: Hjálmar Sveinsson (2005).
Útgefnar Atvikabækur
Nú á tímum er sértekningin ekki lengur fólgin í kortinu, eftirmyndinni, speglinum eða hugtak-
inu. Eftirlíkingin er ekki lengur bundin við landsvæðið, hlutstæða veru eða efni. Hún nýtir sér
líkönin til framleiðslu á raunveru án uppruna og veruleika: ofurveruleika.
(Jean Baudrillard, „Framrás líkneskjanna,“ Frá eftirlíkingu til eyðimerkur, s. 43).
Mannkynið dvelur í helli Platóns og virðist lítið hafa lært, því það unir sér enn, af gömlum
vana, við eintómar ímyndir sannleikans.
(Susan Sontag, „Hellir Platóns,“ Að sjá meira, s. 36).
Sagan er skrifuð, en alltaf skrifuð frá sjónarhóli þeirra sem hafa átt sér fastan samastað í
nafni heildstæðs ríkisbákns eða að minnsta kosti mögulegs ríkisbákns, jafnvel þegar viðfangs-
efnið er flökkufólk og hirðingjar.
(Gilles Deleuze og Félix Guattari, „Rísóm,“ Heimspeki verðandinnar, s. 54).
Nokkrar tilvitnanir í rit Atvika
Eftir Flóka Guðmundsson
floki@mbl.is BÆKUR hafa margvíslegan tilgang.
Ég býst við að megintilgangur nýrr-
ar bókar þess höfundar, sem nefnir
sig Kormák Bragason og í sviga
Braga Jósefsson, sé að taka málefni
til umræðu frem-
ur en að
skemmta. Bókina
nefnir hann
Gáfnaljósið. Vera
má þó að henni sé
einnig ætlað
skemmtigildi.
Titill bókarinnar
vísar til aðal-
persónu hennar, sem er ungur
drengur að nafni Guðlaugur. Hann
er bráðger umfram aðra að viti og
lærdómi. Er sagan einhvers konar
þroskasaga hans. Í reynd fjallar
skáldsaga þessi þó einungis að litlu
leyti um vitsmunaþroska piltsins en
í þeim mun meiri mæli um kyn-
þroska hans og kynferðislegar at-
hafnir. Ég er raunar um hvorugt
viss, skemmtigildið og orðræð-
ugildið.
Gáfnaljósið gerist í smáþorpi um
miðja seinustu öld. Meginþráður
sögunnar tengist uppgötvun Guð-
laugs á kynlífinu frá ellefu ára aldri
að unglingsárum, orðræðu þess og
kynlífsiðkun hans og félaga af báð-
um kynjum. Aðalpersónan fer yfir
viðurkennd mörk samfélagsins bæði
vegna æsku sinnar og aldurs þeirra
sem hann stundar kynlífið með og
vegna þess hversu ágengur hann er í
því. Á vissan hátt minnir hann á hina
nýrómantísku hetju eða ofurmenni
sem leyfist að skera á siðferðisbönd
vegna yfirburða sinna. Fyrir bragðið
verða stúlkurnar og konurnar sem á
vegi hans verða honum fyrst og
fremst kynferðisleg viðföng. Hinar
eldri konur verða viðfang barnsins
og unglingsins. Í kynferðislegum at-
höfnum þeirra er hann gerandi og
þær þolendur enda þótt slík hegðun
þeirra sé ekki samfélaginu ásætt-
anleg.
Höfundur leggur því hér í dálítið
vogaða vegferð. Sögur um kynlíf
barna eru ávallt dálítið umdeildar og
spurningar hljóta alltaf að vakna um
af hvaða hvötum þær spretta. Í
borgarsamfélagi nútímans er slík
orðræða eins konar tabú. Enda er
veruleiki kynferðislegrar misbeit-
ingar barna býsna dapurlegur. Þetta
er raunar nokkuð veigamikið um-
ræðuefni Gáfnaljóssins. Vísað er í
þessu samhengi til rita Halldórs
Laxness, Heimsljóss, Sölku Völku
o.fl. og atburðir bókarinnar kallast á
við söguheim Nóbelskáldsins. Í þeim
verkum Halldórs er sú barnahneigð
sem þar kemur fram annars vegar
hluti dapurlegra örlaga barns og
hins vegar óhamingjusams geranda.
Hún er partur af markvissri þjóð-
félagsgagnrýni á samfélag sem
skapar gróðrarstíu slíkra hörmunga.
Allt annað er upp á teningnum í
bók Kormáks/Braga. Í henni eru slík
þjóðfélagsmál ekki beinlínis tekin til
umræðu. Miklu fremur að höfundur
sé að velta fyrir sér einstaklingsvilja
og rétti einstaklings til að fara sínu
fram óháð ytri aðstæðum. Svo er
sagan einhvers konar blanda af
þorpssögu og ástarlífslýsingum sem
sæmt hefðu sér allvel í Eros og Tíg-
ulgosanum forðum. Því þykir mér öll
umræða sögunnar fremur óljós og
raunar erfitt að meta í raun hvert
höfundur er að fara með þessari bók.
Sagan er að sönnu lipurlega skrif-
uð og persónur dregnar upp nokkuð
skýrum dráttum en þó ekki eft-
irminnilega. En í heild sinni missir
hún marks bæði sem skemmtisaga
og orðræða. Markmið hennar og til-
gangur höfundar eru of óljós.
Af gáfna-
ljósi og
kynlífi
BÆKUR
Skáldsaga
Mostraskegg. 2006 – 309 bls.
Gáfnaljósið eftir Kormák Bragason.
Skafti Þ. Halldórsson