Morgunblaðið - 20.03.2007, Side 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 20. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Þ
egar franski heimspek-
ingurinn René Desc-
artes taldi sig hafa lok-
ið við að skrifa bókina
Orðræða um aðferð
(sem inniheldur meðal annars eina
frægustu setningu heims-
bókmenntanna, „ég hugsa, þess
vegna er ég til“) fékk hann bak-
þanka og ákvað að bæta einum
kafla við.
Orðræða um aðferð markar
þáttaskil í hugmyndasögunni, og
með henni hefst svokölluð nýöld.
Stefnubreytingin sem hún markaði
fólst í því, að með því að beita fyr-
irfram mótaðri aðferð mætti nálg-
ast sannleikann, í stað þess að
hann væri opinberaður eða ákvarð-
aður af yfirvaldi.
Aðferðin sem Descartes kynnti
fyrir lesendum sínum fólst í sem
stystu máli í því að hafa ekkert fyr-
ir satt að óyfirveguðu máli, og yf-
irvegunin fólst nánar tiltekið í því
að fylgja fjórum einföldum reglum
sem gerð var grein fyrir í bókinni.
En í kaflanum sem Descartes
bætti í bókina eftir að hann hafði
lokið fyrstu gerð hennar segist
hann hafa ákveðið að á meðan
hann væri að taka hugmyndir sínar
til rækilegrar endurskoðunar
myndi hann setja sér „siðareglur
til bráðabirgða“, og þær voru með-
al annars fólgnar í að fara að
landslögum og viðteknum venjum,
og fylgja boðorðum þeirrar trúar
sem honum hafi verið innrætt frá
blautu barnsbeini. Hann setti nán-
ar tiltekið hinni vísindalegu aðferð
sinni ákveðin takmörk. Hann
ákvað, að hún myndi ekki ná til
vissra sviða tilverunnar.
Því er gjarnan haldið fram að
Descartes hafi bætt þessu í bókina
til að komast hjá því að veraldleg
og trúarleg yfirvöld bönnuðu hana
– enda segir hann að þessar siða-
reglur séu aðeins til bráðabirgða.
Ekki veit ég hvað nákvæmlega er
satt í þessu, en hugmyndasagan
hefur leitt í ljós að Descartes hitti
naglann á höfuðið, vísindalegri að-
ferð eru takmörk sett.
Þeir eru ófáir heimspekingarnir
sem hafa gert uppreisn gegn al-
ræði svonefndrar „Cartes-
arhyggju“, það er, að aðferð tryggi
að sannleikurinn verði leiddur í
ljós. Slík uppreisn þarf ekki að fela
í sér algera höfnun á vísindalegri
hugsun, heldur einungis höfnun á
alræði vísindalegrar hugsunar, það
er að segja, að horft sé á öll svið
mannlegrar tilveru með vísinda-
legum gleraugum, ef svo má að
orði komast.
Svona vísindaleg alræðishyggja
– sem líka mætti nefna fordóma
vísindanna gagnvart hugsun sem
ekki er vísindaleg – er merkilegt
nokk ennþá talsvert útbreidd og á
sér fræga málsvara (eins og til
dæmis bandaríska heimspekinginn
Daniel Dennett), en líklega er hún
þó algengust meðal ungs fólks sem
er að taka sín fyrstu skref á vís-
indabrautinni.
Það er kannski ekki skrítið. Ekki
er að ófyrirsynju útbreidd sú skoð-
un að vísindin séu krýningardjásn
mannlegrar skynsemi, og hvergi
virðast framfarir jafn greinilegar
og í vísindum. Þau virðast því vera
það skynsamlegasta af öllu skyn-
samlegu, og blasir við að draga þá
ályktun að tryggasta leiðin til að
vera skynsamur sé að hugsa vís-
indalega. Og hver vill ekki vera
skynsamur?
En vísindaleg aðferð hefur þann
megingalla að það er ekki hægt að
beita henni sjálfri til að finna svar
við því hvenær hún eigi við og hve-
nær ekki. Að þessu leyti eru vís-
indin undir sömu sök seld og flest
önnur hugmyndakerfi (þótt reynd-
ar hafi verið færð gild rök að því
að vísindin séu líklega með betri
„öryggisventla“ hvað þetta varðar
en flest önnur kerfi). Þetta leiðir til
þess að það getur verið erfitt að
forðast vísindalega alræðishyggju,
eða vísindalega fordóma.
En í hverju eru fordómar vís-
indanna fólgnir? Hvernig taka þeir
á sig áþreifanlega mynd? Ein mik-
ilvægasta reglan í vísindum (að
vísu óskrifuð) kveður á um að í vís-
indalegum efnum megi aldrei
skjóta málum til veraldlegra yf-
irvalda eða almenningsálitsins.
Eina úrskurðarvaldið í vísinda-
legum efnum er vísindasamfélagið
sjálft. Valdboð er bannað, og meiri-
hlutaræði ríkir þar ekki. (Ekki er
þó langt síðan það var „lýðræð-
islega samþykkt“ á vísindaráð-
stefnu í París að svipta Plútó reiki-
stjörnutitlinum, og gott ef vísindin
biðu ekki nokkurn álitshnekki fyrir
vikið).
Svona er málum ekki farið á
ótalmörgum öðrum sviðum mann-
lífsins, og er þá kannski skýrast að
benda á lýðræðið. Sovétríkin sál-
ugu voru tilraun til að búa til þjóð-
félag á vísindalegum forsendum,
og þar var því ekkert pláss fyrir
lýðræði. Trúin á það sameiginlegt
með vísindunum að í henni er ekki
lýðræði, en ólíkt vísindunum bygg-
ir trú á opinberun sannleikans, og
hafnar því að hans sé leitað með
fyrirfram gefinni aðferð.
Þar sem „markhópur“ vísinda-
manna er þeirra eigið samfélag –
það er að segja vísindasamfélagið –
þarf framsetningarmáti þeirra að
miðast við kröfur þessa afmarkaða
markhóps, og engin þörf er á að
fara út fyrir þær. Þvert á móti er
það óbeint bannað – vísindaritgerð
sem skrifuð væri á „alþýðlegu
máli“ fengist aldrei birt í við-
urkenndum og jafningjadæmdum
vísindatímaritum.
Þessu er beinlínis þveröfugt far-
ið í fjölmiðlun, svo dæmi sé tekið.
Þar er markhópurinn fjölbreyttur,
og framsetningarmátinn þarf því
að miðast við það. Þar er jafnframt
óbeint bannað að nota sérfræðimál
– lesendur myndu fljótlega hætta
að nota fjölmiðil sem þeir gætu
ekki skilið, og fjölmiðillinn færi á
hausinn. (Og þarna kom svo í ljós
enn frekari munur: Í vísindum hafa
markaðslögmálin engin áhrif, en
þau hafa veruleg áhrif í fjöl-
miðlun).
Það er líklega rétt að taka það
fram svona í lokin að þótt alræði
vísindalegrar aðferðar sé hafnað
felur það alls ekki í sér að hinni
vísindalegu aðferð sé hafnað. En
því er hafnað að skynsemin sé ein-
faldlega lögð að jöfnu við vís-
indalega afstöðu. Það þarf skyn-
semi til að finna út hvenær
vísindaleg aðferð á við, og hvenær
ekki. En þetta er ekki hægt að
finna út með vísindalegum hætti.
Fordómar
vísindanna
»Ekki er að ófyrirsynju útbreidd sú skoðun að vísindin séu krýningardjásn mannlegrar
skynsemi, og hvergi virðast framfarir jafn
greinilegar og í vísindum.
BLOGG: kga.blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
FJÁRMÁLARÁÐUNEYTIÐ
birti nýlega á heimasíðu sinni
„frétt“ um að kaupmáttur ellilífeyr-
isgreiðslna væri hæstur á Íslandi af
Norðurlöndunum. Einstaka ráð-
herrar og Fréttabréf Sjálfstæð-
isflokksins hafa síðan endurflutt
þetta (sjá mynd 1). Þessi boðskapur
er hins vegar rangur, eins og hér
verður sýnt. Þetta er ekki í fyrsta
sinn sem ráðuneytið fer ranglega
með staðreyndir til að fegra kjör líf-
eyrisþega.
Þessi ,,frétt“ virðist byggð á töflu
7.8 í svokallaðri NOSOSCO-skýrslu
(2006), en tölurnar fyrir Ísland eru
unnar í íslenskum ráðuneytum. Ís-
lensku tölurnar eru hins vegar allt
annars eðlis en tölurnar fyrir hin
Norðurlöndin og því er þarna um
algerlega rangan samanburð að
ræða í þessari töflu. Íslensku töl-
urnar eru fengnar með samlagn-
ingu heildarútgjalda almannatrygg-
inga og lífeyrissjóða fyrir
ellilífeyrisþega og deilt í með fjölda
þeirra sem fá grunnlífeyri, en það
eru rúmlega 26.000 manns. Eldri
borgarar voru hins vegar tæp
31.000 manns árið 2004. Fyrir hin
Norðurlöndin eru hins vegar sýndar
lögbundnar upphæðir tiltekinna líf-
eyrisgreiðslna. Þetta eru með öllu
ósambærilegir hlutir. Það er því
rangt að kaupmáttur ellilífeyr-
isgreiðslna sé hæstur á Íslandi af
Norðurlöndunum.
Það má sannreyna í annarri töflu
(töflu 7.25) í sömu NOSOSKO-
skýrslunni og einnig í nýrri skýrslu
Hagstofu Íslands um útgjöld til fé-
lagsmála. Þar eru upplýsingar sem
eru mun sambærilegri, þ.e. tölur
um ellilífeyrisgreiðslur á hvern elli-
lífeyrisþega, bæði frá hinu opinbera
og lífeyrissjóðum, sem eru eins
reiknaðar í öllum löndunum. Nið-
urstöður þess samanburðar má sjá
á mynd 2. Þar kemur í ljós að út-
gjöld vegna ellilífeyris á hvern elli-
lífeyrisþega eru næstlægst á Íslandi
árið 2004 (gráu súlurnar). Þetta er
þrátt fyrir að óvenju hátt gengi ís-
lensku krónunnar fegri útkomuna
fyrir Ísland þetta árið. Þarna rekast
því tvær „niðurstöður“ úr sömu
skýrslu á. Augljóst er við lestur
skýrslunnar sjálfrar að þær tölur
sem ráðuneytið setur fram eru
rangar.
Á mynd 2 má einnig sjá nið-
urstöðu skýrslu Hagstofu Íslands
(Útgjöld til félagsverndar 2001–
2004) um sama efnið (svörtu súl-
urnar á myndinni). Samkvæmt
mælingum Hagstofunnar eru ellilíf-
eyrisgreiðslur á hvern ellilífeyr-
isþega lægstar hér á landi þetta ár-
ið. Í skýrslu Hagstofunnar er byggt
á samræmdu flokkunarkerfi Evr-
ópusambandsins (ESSPROS) og má
því ætla að þar sé um vandaðasta
samanburðinn að ræða. Nið-
urstöður Hagstofunnar eru því
verulega fjarri þeim augljóslega
röngu „niðurstöðum“ sem fjár-
málaráðuneytið stillir upp á heima-
síðu sinni.
Í NOSOSKO skýrslunni er að
finna fleiri rangar upplýsingar fyrir
Ísland, t.d. í mynd 7.4 (sjá á
www.nom-nos.dk/nososco.htm), þar
sem eru sýndar tölur um hlutfall
ráðstöfunartekna eldri borgara af
tekjum þeirra sem eru undir ellilíf-
eyrisaldri. Þar virðast einhleypir
eldri borgarar á Íslandi t.d. hafa
hærri tekjur en einhleypir á vinnu-
aldri. Sú niðurstaða væri án efa ein-
stæð í heiminum ef hún reyndist
rétt, því ellilífeyrir er alla jafna
lægri en tekjur á vinnualdri.
Þessar tölur eru hins vegar al-
rangar sem skýrist af því, að í ís-
lensku tölunum eru reiknaðir inn
unglingar frá 16 ára aldri sem eru í
skóla og búa margir á heimilum for-
eldra. Slíkir einstaklingar hafa mjög
lágar tekjur og lækka meðaltalið
sem notað er til viðmiðunar á Ís-
landi. Í texta er þess réttilega getið
að íslensku tölurnar eru ekki sam-
bærilegar. Rangt var að birta þær.
Fjármálaráðuneytið hefur áður
gengið langt fram í birtingu aug-
ljóslega rangra upplýsinga. Þar er
skemmst að minnast fréttatilkynn-
inga á heimasíðu ráðuneytisins 27/1
2006 og 6/2 2006 um lækkun skatt-
byrði á Íslandi sem síðan voru not-
aðar sem fóður fyrir greinar og
áróður í flokkspólitískum tilgangi.
Þá var tölunum hagrætt þannig að
borin var saman skattbyrði af
tekjum árið 1994 og skattbyrði af
sömu krónutölutekjum árið 2006 og
2007. Þannig var ekki tekið tillit til
12 til 13 ára hækkana á tekjum og
látið eins og um skattbyrði af sömu
rauntekjum hefði verið að ræða.
Þegar ósannindin voru sönnuð á
ráðuneytið fór það undan í flæm-
ingi, en síðan var fréttunum á
heimasíðunni eytt eins og þær
hefðu aldrei verið þar.
Fjármálaráðuneytið sendir árlega
skýrslur til OECD um skattbyrði
mismunandi fjölskyldugerða (sem
birtar eru í skýrslu OECD, Taxing
Wages). Þær tölur eru um sama
viðfangsefni og var í ofangreindum
fréttatilkynningum ráðuneytisins.
Tölurnar sem fóru til OECD sýna
hins vegar mikla aukningu á skatt-
byrði hjá íslenskum fjölskyldum frá
1995 til 2005, andstætt því sem
ráðuneytið hélt fram í skálduðum
reikningsdæmum sínum sem lögð
voru fyrir Alþingi og íslenska fjöl-
miðla. Þannig fóru réttar nið-
urstöður til alþjóðlegra hagskýrslu-
stofnana en fyrir almenning á
Íslandi voru vísvitandi lagðar fram
rangar tölur.
Ráðuneytið bjó til tölur um
skattalækkun sem ekki átti sér stað
í raun. Hér bætir ráðuneytið við og
flaggar augljóslega röngum tölum
um lífeyrisgreiðslur til ellilífeyr-
isþega. Það virðist gert til að slá
ryki í augu almennings og gefa til
kynna að kjör eldri borgara séu
betri hér á landi en í reynd er.
Rangfærslur ráðuneyta
um hag aldraðra
Einar Árnason, Ólafur Ólafsson
og Stefán Ólafsson skrifa um
kaupmátt eldri borgara.
» Samkvæmt mæl-ingum Hagstof-
unnar eru ellilífeyris-
greiðslur á hvern
ellilífeyrisþega lægstar
hér á landi.
Einar Árnason
Einar er hagfræðingur
Landssambands eldri borgara,
Ólafur er fyrrverandi landlæknir
og formaður Landssambands eldri
borgara og Stefán er prófessor.
Stefán Ólafsson Ólafur Ólafsson
Mynd 1: Villandi framsetning fjármálaráðuneytis:
Ellilífeyrisgreiðslur á mann 2004
798
900
1172
1006
939
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
Danmörk Finnland Ísland Noregur Svíþjóð
K
a
u
p
m
á
tt
a
rl
e
ið
ré
tt
a
r
E
vr
ur
Mynd 2: Ellilífeyrisgreiðslur á hvern ellilífeyrisþega á
Norðurlöndum
Niðurstöður Hagstofu Íslands og NOSOSKO. Evrur (PPP), 2004.
1
0
9
1
7
1
2
6
3
3
1
2
6
6
2 1
4
9
2
3 1
7
2
1
1
1
2
.1
1
7
1
0
.5
0
9 1
3
.2
6
2
1
3
.8
4
0
1
4
.0
4
1
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
18000
20000
Ísland Finnland Noregur Svíþjóð Danmörk
K
a
u
p
m
á
tt
a
rl
e
ið
ré
tt
a
r
E
vr
u
r
á
lí
fe
yr
is
þ
e
g
a
Niðurstaða Hagstofu Íslands Niðurstaða NOSOSKO
MORGUNBLAÐIÐ hefur
tekið í notkun nýtt móttöku-
kerfi fyrir aðsendar greinar.
Formið er að finna ofarlega á
forsíðu fréttavefjarins
www.mbl.is undir liðnum
„Senda inn efni“.
Í fyrsta skipti sem formið er
notað þarf notandinn að skrá
sig inn í kerfið með kennitölu,
nafni og netfangi, sem fyllt er
út í þar til gerðan reit. Næst
þegar kerfið er notað er nóg að
slá inn netfang og lykilorð og er
þá notandasvæðið virkt.
Ekki er hægt að senda inn
lengri grein en sem nemur
þeirri hámarkslengd sem gefin
er upp fyrir hvern efnisþátt.
Þeir, sem hafa hug á að
senda blaðinu greinar í um-
ræðuna eða minningargreinar,
eru vinsamlegast beðnir að
nota þetta kerfi. Nánari upplýs-
ingar eru gefnar í síma
569 1210.
Nýtt mót-
tökukerfi að-
sendra greina