Morgunblaðið - 29.12.2007, Blaðsíða 26

26 LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÓGNIN AF EITRINU
Hvað eftir annað gera íslenskyfirvöld upptækt gríðarlegtmagn af eiturlyfjum. Í sum-
ar fannst duft, sem dugað hefði í 140
þúsund e-töflur, og 1.800 töflur að
auki um borð í skútu á Fáskrúðsfirði
og aðfaranótt 22. desember var mað-
ur handtekinn með 23 þúsund e-töfl-
ur í fórum sínum í Leifsstöð við kom-
una til Íslands. Talið er að
söluverðmæti skammtanna, sem
gerðir voru upptækir í Leifsstöð, sé
á milli 70 og 90 milljónir króna.
E-töflur eru gríðarlega hættulegt
eiturlyf. Eins og kemur fram í frétta-
skýringu eftir Örlyg Stein Sigurjóns-
son í Morgunblaðinu í gær getur ein
tafla orðið manneskju að bana. Þar
er vísað í upplýsingar SÁÁ um að
sannað þyki að á undanförnum fimm
árum hafi 100 manns látið lífið af
völdum efnisins. Þá er talið sannað
að efnið geti valdið heilaskemmdum
við litla notkun. Enn fremur kemur
fram að á Sjúkrahúsið Vog komi
rúmlega 200 einstaklingar á hverju
ári, sem notað hafi efnið á síðustu
tveimur árum. Sérstaklega óhugnan-
legt er að um 80 af þeim eru 19 ára
eða yngri.
Harkan í eiturlyfjaheiminum hefur
færst í vöxt og það er orðið erfiðara
fyrir þá, sem lenda í klónum á fíkni-
efnum, að komast út úr þessum heimi
aftur, sérstaklega ef skuldir fylgja
við sölumenn dauðans.
Baráttan gegn fíkniefnum fer fram
með ýmsum hætti. Einn liður í henni
er að koma í veg fyrir smygl á eit-
urlyfjum til landsins. Þar hefur verið
skammt stórra högga á milli, en um
leið er ljóst að eiturlyfjasmyglurum
tekst að koma gríðarlegu magni inn í
landið. Hinn þáttur baráttunnar er
fólginn í að stemma stigu við eft-
irspurninni og hafa áhrif á neysluna.
Fyrir um tveimur áratugum hófu
Bandaríkjamenn stríð gegn eiturlyfj-
um. Í þetta stríð hefur verið varið
tugum milljarða dollara og milljónir
manna hafa verið handteknar. Engu
að síður láta fleiri lífið í Bandaríkj-
unum vegna eiturlyfjanotkunar en
nokkru sinni áður. Á 20 árum hefur
dauðsföllum vegna eiturlyfjanotkun-
ar fjölgað um 400% og árið 2004 dóu
28 þúsund manns af þeim völdum.
Glæpir og félagsleg vandamál af
völdum fíkniefna grafa um sig sem
aldrei fyrr vestanhafs.
Í Bandaríkjunum hefur eitthvað
farið úrskeiðis og greinilegt er að
vandinn verður ekki leystur með
fjáraustri. Engin töfralausn er á eit-
urlyfjavandanum. Hins vegar má
með ýmsum hætti draga úr hættunni
á að börn og unglingar ánetjist eit-
urlyfjum. Sagt er að hvert ár án
vímugjafa skipti máli. Einnig hefur
verið sýnt fram á að athygli foreldra
á börnum sínum og samverustundir
draga úr líkum á að börn og ungling-
ar neyti vímugjafa. Framlag stjórn-
valda til baráttunnar gegn eiturlyfj-
um skiptir miklu máli, en það er ekki
síður á ábyrgð samfélagsins að
spyrna við fótum. Baráttan gegn eit-
urlyfjum er líka spurning um hug-
arfar og því verður ekki breytt með
fjárframlögum einum saman.
ENN EITT VERKFÆRIÐ – EN HVERS
VEGNA EKKI FYRIR ALLA?
Haft er eftir Pétri Tyrfingssyni,formanni Sálfræðingafélags Ís-
lands í Morgunblaðinu í fyrradag að
heilbrigðisyfirvöld hafi „áttað sig á
því að það er ekki hægt að ganga
framhjá þjónustu sálfræðinga“. Til-
efnið er að Samninganefnd heilbrigð-
is-og tryggingarmálaráðherra og sál-
fræðingar sömdu fyrir jól um
greiðsluþátttöku Tryggingastofnun-
ar vegna þjónustu við börn.
Sá galli er þó á gjöf Njarðar að hér
er einungis um að ræða tilraunaverk-
efni til eins árs og það er ekki fyrir
alla sem þurfa á því að halda.
Þjónusta sálfræðinga er mikilvæg-
ur þáttur í heilbrigðisþjónustu hér á
landi sem í öðrum löndum. Hingað til
hafa landsmenn þó þurft að standa
straum af kostnaði við sálfræðiþjón-
ustu sjálfir, en ekki ef leitað er til
geðlæknis. Samt sem áður eru flestir
þeirrar skoðunar að sálfræðingar
vinni þarft starf gagnvart skjólstæð-
ingum sínum við að leysa geðheil-
brigðisvanda.
Geðrænn vandi er þess eðlis að það
sem hentar einum, hentar ekki endi-
lega öðrum. Sumir njóta góðs af að-
stoð sálfræðinga, aðrir telja sig betur
setta í höndum geðlækna. En vita-
skuld á að bjóða öllum þá þjónustu
sem þeim hentar, burt séð frá því
hvort hún kemur frá geðlækni eða
sálfræðingi. Það er ljóst að hvað
börnum viðvíkur er sálfræðiþjónusta
án efa mjög mikilvægur þáttur í því
að fyrirbyggja alvarlegri geðheil-
brigðisvanda og ómetanlegt að hið
opinbera taki þátt í greiðslum vegna
þjónustunnar líkt og það gerir vegna
annarra veikinda. Því það er vissu-
lega bagalegt að fólk geti ekki leitað
til sálfræðinga eftir aðstoð vegna
þess kostnaðar sem það hefur í för
með sér.
En fyrst verið er að gera tilraunina
hlýtur það að vera umhugsunarefni af
hverju verkefnið er afmarkað við
einn hóp sjúklinga. Því má velta fyrir
sér hvort réttlætanlegt sé að veita
barni slíka þjónustu og hætta henni
svo skyndilega þegar það verður
„fullorðið“ skv. opinberri skilgrein-
ingu. Og hvers eiga allir þeir að
gjalda sem eru orðnir fullorðnir en
þurfa á sálfræðiaðstoð að halda?
Tilraunaverkefni af þessu tagi er
allra góðra gjalda vert og gott að
náðst hafa samningar um leið til að
hrinda því í framkvæmd. En vonandi
verður verkefnið þó fyrst og fremst
til þess að opna landsmönnum öllum
til frambúðar leið að sálfræðiþjón-
ustu sem miðast við að búa til enn
einn farveg – enn eitt verkfærið – til
að leysa vanda þeirra sem eiga við
geðheilbrigðisvanda að stríða. Þegar
allt kemur til alls er alltaf kostnaðar-
minnst halda veikindum frá fólki.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
ÍMorgunblaðinu hinn 22. des-ember birtist grein eftir Vil-hjálm Árnason prófessor ogsiðfræðing og Stefán Hjör-
leifsson heimilislækni undir fyrir-
sögninni Orðræða um erfðafræði. Í
þeirri grein kalla þeir eftir upplýstri
umræðu um tilraunir fyrirtækjanna
deCODE genetics, 23 and Me og
Navigenics til þess að selja almenn-
ingi aðgang að arfgerðagreiningu á
DNA einstaklinga og síðan mögu-
leikanum á því að setja niðurstöð-
urnar í samhengi við það sem vitað
er um arfgenga áhættu á sjúkdóm-
um og uppruna fólks. Það sem eftir
er greinarinnar mun ég kalla þessa
þjónustu neytendaerfðafræði. Ég
tek undir með þessum ágætu mönn-
um að slík umræða væri af hinu
góða. Þjónusta sem við bjóðum upp
á veitir fólki möguleika á því að
skoða sjálft sig frá nýju sjónarhorni
og í nýju samhengi og það er lítill
vafi á því að líkurnar á því að það
verði því til góða gætu aukist við að
vísir menn deili með þeim skoðunum
sínum og reynslu. Þess utan er
nokkuð víst að slík umræða hjálpi
deCODE að selja þjónustuna og á
því þurfum við að halda og fyrir það
erum við þakklát. Það er líka mögu-
legt að umræðan hjálpi fyrirtækinu
að fínpússa þjónustuna þannig að
hún verði betri og kynningin á henni
smekklegri og í meira samræmi við
þann raunveruleika sem flestir
deila. Það væri í ágætissamræmi við
það sem yfirleitt gerist þegar ný
vara er kynnt. Hún er fyrst send út í
sínu upprunalega formi og síðan leit-
ar framleiðandinn eftir viðbrögðum
sem víðast og breytir vörunni í sam-
ræmi við þau til þess að þóknast sem
flestum. Ég er til dæmis mjög feg-
inn því að Vilhjálmur og Stefán skuli
hafa bent á það í grein sinni að á
Netsíðu deCODEme skuli standa
„myCODE is my map to better
health“. Þetta er vafsöm fullyrðing
vegna þess að það er ekki búið að
sanna að vitneskja um áhættuþætt-
ina sem mældir eru leiði til þess að
menn bregðist þannig við að þeir
haldi frekar heilsu þótt reynsla af
svipuðum áhættuþáttum bendi til
þess að það sé líklegt að svo verði.
Það væri smekklegra og réttara að
segja „myCODE is my map to bet-
ter understanding of my future
health“ og ég vona að mér takist að
sannfæra snillingana sem stjórna
deCODEme að breyta þessu á þann
veg.
Eitt af því sem félagarnir leggja
áherslu á í grein sinni er að það eigi
ekki að vera eingöngu sérfræðinga
og hagsmunaaðila að skilgreina
kosti og galla á því sem í boði er til
þess að stuðla að heilbrigði og ég
gæti ekki verið þeim meira sam-
mála. Það er hins vegar ekki alltaf
auðvelt að ákvarða hverjir séu hags-
munaaðilar í máli eins og þessu. Það
liggja nefnilega víða þræðir og því
oft á tíðum erfitt að átta sig á því
hvernig duldir hags-
munir einstaklinga,
stofnana og stétta ráða
þegar menn tjá sig á
þann hátt að þeir vilja
að samfélagið haldi að
þeir beri eingöngu
hagsmuni þess sér fyrir
brjósti eins og til dæm-
is heimsspekingurinn
og heimilislæknirinn í
greininni sem ég er að
svara. Þegar kemur að
umræðu um de-
CODEme er lítill vandi
að sjá hvar hagsmunir
deCODE liggja. Það er nefnilega
sáraeinfalt að greina bein fjár-
hagsleg tengsl og staðreyndin er sú
að við búum í heimi þar sem við höf-
um falið markaðnum að dreifa flest-
um þeim hlutum sem menn vilja og
þurfa. Það er því ljóst að gæði þeirra
hluta sem er dreift af markaðnum
eru óháð fjárhagslegu tengslunum
vegna þess að þau eru til staðar
hvort sem gæðin eru mikil eða lítil.
Það sama má segja um staðhæf-
ingar framleiðanda um gæði eða
notagildi vörunnar sem þeir selja,
það er ekki flókið að sýna fram á að
sannleiksgildi þeirra eru óháð fjár-
hagslegu tengslunum sem eru alltaf
til staðar. En hagsmunatengslin
byrja hvorki né enda með fjárhags-
legum tengslum og fjárhagslegu
tengslin eru ekki endilega þau sem
hafa mest áhrif á hegðun manna.
Góð dæmi um það hvernig hags-
munir aðrir en þeir beinu fjárhags-
legu hafa leitt menn út í mýri má
finna í svindli í vísindum. Það lætur
nærri að í kringum 95% tilfella sem
upp hafa komist um svindl í lífvís-
indum á síðustu 25 árum hafi verið
framin í háskólum og af starfs-
mönnum þeirra en ekki í fyr-
irtækjum þar sem beinir fjárhags-
legir hagsmunir eru ráðandi. Í
háskólunum er það líklega oftast
metorðagirnd sem fær menn út í
þessa vitleysu, löngunin í að klifra
upp stigann og hljóta aðdáun fyrir
að vera sá vísindamaður se
komandi er líklega ekki. Og
leiða að því rök að vísindasv
veiti mönnum óbeinan aðga
fjárhagslegri umbun í gegn
og vísindastyrki. Það má lík
þessu við og spyrja hvers v
hafi verið svona lítið um vís
indasvindl í fyrirtækjum og
við því er örugglega ekki að
hjá þeim vinna séu svona m
arlegri en starfsmenn hásk
er hins vegar ekki ólíklegt a
fjárhagslegu tengslin hjálp
til vegna þes
ar uppgötvan
gerðar af sta
mönnum fyr
er það oftast
þess að mark
að búa til vör
grundvelli up
unarinnar og
er plat kems
samstundis u
af leiðandi er
hverfi að litlu
engu að vinn
að svindla.
Ein af þeim
um sem hefur vaxið hvað m
lífvísindanna á síðasta áratu
stétt siðfræðinga og hafa þe
annars tekið sér hlutverk s
ulanna sem segja vísindam
hvernig þeir eigi að haga sé
skiptum við þátttakendur í
sóknum. Með þessu hafa þe
þjónað sínu samfélagi vel o
nokkru leyti þakka þeim fy
skipan mála í rannsóknum
um fólk er nú á mun betri s
ur. Það má leiða að því rök
hluti af framlagi þeirra ligg
hlúa að sjálfsákvörðunarré
það á enginn að taka þátt í r
sóknum nema hann vilji þa
fræðingarnir, eins og aðrar
lenda stundum í því að fara
sjálfum sér og gleyma því a
góður vilji sé mikilvægur er
einn og sér ekki nóg. Sagan
lýst samþykki er gott dæm
þetta: Eftir seinni heimssty
var kölluð saman ráðstefna
inki til þess að fjalla um ma
indabrot sem voru framin í
ríkinu í nafni vísindanna. E
urstöðum ráðstefnunnar va
væri mjög mikilvægt að kom
fyrir að fólki væri þröngvað
það platað til þess að taka þ
indarannsóknum. Þegar kæ
þátttöku í vísindarannsókn
einstaklingurinn að geta ný
sjálfsákvörðunarrétt sinn o
sjálfur hvort hann tæki þát
Neytendaerfðafræ
Kári Stefánsson svarar grein
Vilhjálms Árnasonar og Stef-
áns Hjörleifssonar
Kári Stefánsson
Afli íslenskra skipa á árinu2007 er áætlaður 1.401þúsund lest. Það er 78þúsund lesta aukning
frá fyrra ári sem var það slakasta
frá 1991. Mestur var aflinn 1997,
eða 2.199 þúsund lestir, samkvæmt
bráðbirgðatölum Fiskistofu.
Þorskaflinn 2007 var 23 þúsund
lestum minni en 2006. Ýsuaflinn
jókst hinsvegar um 13 þúsund lest-
ir. Botnfiskaflinn dróst saman um
30 þúsund lestir frá árinu 2006.
Afli uppsjávartegunda var 899
þúsund lestir 2007 sem er 104 þús-
und lestum meiri afli en 2006.
Munar þar mest um að loðnuafli
var 124 þúsund lestum meiri en
2006. Síldarafli jókst um 26 þúsund
lestir frá fyrra ári.
Nýr nytjastofn
á Íslandsmiðum
Mesta athygli vekur samt tæp-
lega 37 þúsund lesta makrílafli, en
makríll er nýr nytjastofn á Ís-
landsmiðum. Rækjuaflinn 2007 var
aðeins 2 þúsund lestir og hefur
ekki verið minni í 40 ár.
Hörpudiskveiðar voru engar á
árinu. Humarafli var um 2 þúsund
lestir. Miðað við fast verð dróst
aflaverðmæti saman frá árinu
2006. Hækkað afurðaverð gerði
hinsvegar meira en að vega á móti
rýrari afla.
Aflamark í Norðuríshafsþorski,
úthafskarfa, norsk-íslenskri síld,
kolmunna og rækju af Flæmingja-
grunni miðast við almanaksár. Í
töflu til hliðar koma fram afla-
heimildir og afli 2007. Nokkuð
vantaði upp á að Íslendingar full-
nýttu aflaheimildir í fisktegundum
sem við nýtum í samvinnu við aðr-
ar þjóðir. Af fimm tegundum voru
aðeins fullnýttar þorskaflaheimild-
ir í Barentshafi. Að meðtöldum
leyfilegum flutningi aflaheimilda
milli ára má segja að aflaheimildir
í norsk-íslensku síldinni hafi líka
verið nýttar að fullu. Úthafskarfa-
heimildir skiptast í tvennt. Heim-
ildir „innan línu“ voru fullnýttar en
Niðurskurður þorskkvótans og miklar ógæftir á haustm
Aflinn á árinu nok
Fiskveiðar Síldarflotinn h
Árið í ár þó hið annað slakasta frá 1991