Morgunblaðið - 04.02.2008, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2008 21
ég fylgt öllum stöðlum, vitað allt og
hugsað skýrt, þá hefði ég ekki átt að
fara alla leið.“ Eitt einkenni háfallaveiki
sem ekki hefur verið nefnt hingað til er
að dómgreindin slævist og hugsanlega
hefur það átt sinn þátt í að Engilbert
áttaði sig ekki á hinum yfirvofandi veik-
indum. Þá verður að horfa til þess að
leiðsögumennirnir tóku heldur ekki í
taumana, þrátt fyrir að vera vel þjálf-
aðir við að meta ástand fjallgöngu-
manna. „Ef til vill. treystu þeir okkur
fullmikið sjálfum þar sem margir
læknar voru í hópnum,“ segir hann.
Ekið niður í hjólavagni
Það var ekki fyrr en hópurinn komst
á tindinn, í 5.895 metra hæð, sem þau
áttuðu sig á því að þrír voru orðnir tölu-
vert veikir af háfjallaveiki. Tómas Guð-
bjartsson kastaði talsvert upp á tind-
inum og var máttfarinn en ástand
þeirra Engilberts og Magnúsar var
töluvert alvarlegra; Engilbert var með
lungnabjúg og líklega heilabjúg, þar
sem hann var einnig kominn með jafn-
vægistruflanir, og Magnús með vaxandi
jafnvægisleysi. Eina ráðið sem dugar
við þessum veikindum er að fara hratt
niður af fjallinu og það gerðu þeir en
þurftu báðir fylgdarmann til að styðja
við sig, bæði til að auka hraðann og til
að koma í veg fyrir að þeir féllu um koll
á leiðinni niður brekkur og skriður.
Þegar komið var niður í 4.700 metra
hæð tók Magnús bólgueyðandi stera og
lagði sig og við það batnaði ástand hans
skjótt. Hins vegar var ákveðið að fara
með Engilbert neðar í fjallið, í 3.600
metra hæð. Þegar þangað var komið
taldi hann að ástand sitt hefði lítt skán-
að og ákváðu fararstjórarnir þá að hann
skyldi fara niður í 1.700 metra hæð.
„Þegar ég var búinn að ganga 500
metra af þessum átta kílómetrum sem
voru eftir niður í næstu búðir fann ég
að ég gæti ekki gengið alla þessa leið,“
segir Engilbert.
Hann var því settur á e.k. hjólavagn
og þannig var honum ekið niður fjallið
úr 4.700 m í 1.700 m. Átta burðarmenn
voru með vagninum, einn bar bakpoka
og fleira dót en sjö skiptust á að ýta og
styðja við vagninn meðan hinir hvíldust.
Engilbert hrósar fylgdarmönnunum
mjög og segir þá augljóslega hafa lagt
sig alla fram.
Reynslan situr í þeim
Það tók Engilbert um tvær vikur að
ná fyrri styrk en bati Magnúsar var
sneggri. Aðrir voru sömuleiðis fljótir að
ná sér. Þeir Andrés og Engilbert segja
báðir að það hafi komið þeim verulega á
óvart hversu alvarleg veikindin urðu.
„Við áttum von á því að finna fyrir há-
fjallaveiki en við áttum ekki von á því
að menn fengju heilabjúg og lungna-
bjúg,“ segir Engilbert. Þá sé athygl-
isvert að þeir sem veiktust mest voru
ekki síst þeir sem voru í besta forminu,
þ.e. Magnús, Engilbert og Tómas.
Reynsla þeirra sýni að það borgi sig
að taka lengri tíma til að fara upp fjallið
og fá þannig lengri tíma til að aðlagast
hæðinni og þar með draga úr líkunum á
háfjallaveiki, heilabjúg og lungnabjúg.
Lausnin sé í raun ekki sú að taka sem
mest af lyfjum með á fjallið, þótt nauð-
synlegt sé að hafa þau með, lendi menn
í vandræðum.
Íslendingum hafi raunar mörgum
gengið vel að ná tindinum á hefðbundn-
um tíma, um 4½ sólarhring en þeim
finnst líklegt að margir þurfi að harka
verulega af sér. „Bara með því að bæta
við einum til tveimur dögum verður
ferðin bæði öruggari og menn njóta
hennar betur,“ segir Andrés.
Reynsla félaganna í FÍFL gerði það
að verkum að þeir fengu enn meiri
áhuga á háfjallaveiki og rannsóknum á
henni. Í kjölfarið stóð Tómas að því
ásamt Gunnari Guðmundssyni lungna-
lækni að fá tvo erlenda sérfræðinga í
háfjallaveiki til að halda fyrirlestra á
Læknadögum sem lauk í síðustu viku.
Andrés og Engilbert segja mikilvægt
fyrir íslenska lækna að kynna sér or-
sakir og afleiðingar háfjallveiki enda
fari mikill fjöldi Íslendinga í fjallgöngur
á há fjöll erlendis og séu því í hættu á
að veikjast.
„Ég gat ekki gengið uppréttur vegna
svima heldur varð að ganga boginn í
baki. Ef ég rétti úr mér varð sviminn of
mikill,“ segir hann. Öndunin var auk
þess of hröð og Andrés gerði sér grein
fyrir því að ef eitthvað kæmi upp á
hefði hann ekkert upp á að hlaupa enda
bæði búinn að taka Diamox og sterana.
„Ég var búinn með varatankinn,“ segir
hann. Þrír til viðbótar sneru við áður en
komið var upp á fjallsbrún, að Gilman’s
point sem er í 5.685 metra hæð.
Í Gilman’s Point var Magnús Gott-
freðsson farinn að finna fyrir jafnvæg-
istruflunum sem geta verið fyrsta ein-
kenni heilabjúgs. Leiðsögumennirnir
létu Magnús þá þreyta jafnvægispróf
og skáru síðan upp úr um að honum
væri óhætt að halda áfram. Engilbert
taldi sig vera í ágætum málum þótt
honum þætti svolítið undarlegt hversu
þyrstur hann var, þrátt fyrir að hann
hafði drukkið mun meira af vatni en
ferðafélagarnir um nóttina.
Hann áttaði sig seinna á því að
ástæðan fyrir þorstanum var að hann
var kominn með lungnabjúg sem lýsir
sér þannig að vatn safnast saman í
lungunum og dregur úr getu þeirra til
að taka upp súrefni og losa út koltvísýr-
ing. Verulegur hluti af vatninu sem
Engilbert drakk fór því út í lungun.
Engilbert var hins vegar alls ekki þrek-
laus og þrátt fyrir einkennin sem hann
fann til áttaði hann sig ekki á því að
hann væri að veikjast af háfjallaveiki.
„Ég hélt að maður gæti ekki orðið al-
varlega veikur af lungnabjúg eða heila-
bjúg nema að fá fyrst höfuðverk, ógleði
eða svima. En ég fékk ekkert af þessu.
Líklega hef ég ekki lesið mér nægilega
vel til áður en ég fór en ég las um það
eftir á að þetta er þekkt atburðarrás.
Menn fá svefntruflanir, blóð í hráka og
byrjandi hryglu og þetta eru alltaf
hættumerki fyrir yfirvofandi lungna-
bjúg. Þannig að strangt til tekið, hefði
hætta á því að aukaverk-
m, örlyndið og bjartsýn-
verkum að dómgreindin
n haldi lengur áfram upp
er hollt og stefni sér og
Tekið er fram að þetta á
lfelli Andrésar.
uðleitur hráki
var komið, í 4.300 metra
lbert enn ágætlega. Fyr-
aveiki voru þó voru þó
sér kræla þótt Engilbert
grein fyrir því. Hann gat
sofið nema í 4-5 klukku-
u og andaði mun örar en
r hann lagðist til svefns.
r farið að hrygla svolítið í
kinn var orðinn rauðleit-
ði nú bara með mér að
ra smá bronkítis. Maður
iklu og fíngerðu eldjall-
aldrei séð jafnfíngert ryk
fjalli,“ segir hann.
eiðin áður en haldið er
tindinn er um 11 kíló-
engið er yfir sléttu og á
menn sig úr 4.300 metr-
tra. Á þessari leið voru
pnum byrjaðir að finna
um einkennum hæðar-
n Engilberts. Fólk var
og ambögur hrundu út
fólki. Einföld verk, eins
egghlífum utan á göngu-
mum erfið og flókin. Allir
n voru þó ákveðnir í að
um miðnættið upp síðasta
dinum, þótt sumir hafi
ð með hálfum hug.
rnar heita Kibo Hut og
tra hæð. Þá eru eftir um
á tindinn en til saman-
nisskífan á Þverfellshorni
720 metra hæð. Fljótlega
t úr hópnum. Andrés var
æð þegar hann hætti við.
ir á Kilimanjaro
arar og landsliðsmaður í skvassi, fengu alvarlegustu einkennin
lið, helst einn til tvo aukadaga umfram það sem oftast er gert
inn með hæðartruflanir og áhrifa lungnabjúgs tekið að gæta hjá
þá. Á myndinni sjást Engilbert, Magnús Karl Magnússon, Dagný
ns og sá sem Engilbert var fluttur á, reyrður í svefnpoka.
SORG, vonbrigði og tilfallandi geð-
sveiflur eða geðbrigði eru hluti af eðlilegri
líðan mannsins. Langvinn vanlíðan með
viðvarandi depurð, vonleysi og þeirri
hugsun að flest eða allt sé tilgangslaust
eru hins vegar einkenni um sjúklegt
þunglyndi. Sé vanlíðanin svo alvarleg að
hún skerði námsgetu eða vinnuþrek og
valdi truflun á einkalífi er
um að ræða alvarlegt þung-
lyndi. Margir eiga erfitt með
að horfast í augu við að þeir
séu veikir með þessum hætti
sem er slæmt því þeir leita
þá síður meðferðar og verða
af stuðningi ættingja, vina
og starfsfélaga. Fordómar
eru því miður enn til staðar í
samfélaginu og hindra eðli-
lega umræðu um þessi mál.
Þótt þunglyndi sé algengt er
það því miður oft falið. Talið
er að ekki greinist nema um
það bil helmingur þeirra
sem veikjast af sjúklegu
þunglyndi. Það er slæmt að
fólk þjáist án þess að leita sér
aðstoðar þar sem áhrifarík
meðferð er til.
Læknisfræðilega er þung-
lyndi flokkað sem sjúkdómur
sem veldur ekki eingöngu
sálrænum einkennum, held-
ur margvíslegum áhrifum á
mörg líffærakerfi líkamans.
Orsaka er að leita í flóknu samspili arf-
gengra áhættuþátta, áfalla og viðvarandi
álags sem móta viðbrögð einstaklingsins
gegn streitu og áföllum og auka líkur á
sjúklegu þunglyndi. Allir geta orðið fyrir
því að veikjast af þunglyndi.
Þunglyndi er algengur sjúkdómur
Talið er að á hverjum tíma séu um 4-6%
þjóðarinnar með sjúklegt þunglyndi, þ.e.
12-18 þúsund manns. Samkvæmt rann-
sóknum er margt sem bendir til þess að
algengi sjúklegs þunglyndis hafi aukist
undanfarna áratugi. Vísindaleg skýring á
þessu liggur ekki fyrir en erfitt er að
skýra þetta eingöngu með líffræðilegum
þáttum og því er talið að félagslegir þætt-
ir skipti miklu máli. Aukningin er þó fyrst
og fremst í mildum og meðaldjúpum teg-
undum þunglyndis en alvarlegt þunglyndi
virðist lítið hafa aukist undanfarin ár og
áratugi. Áhættan á að fá þunglyndi ein-
hvern tíma á ævinni er um einn á móti tíu
hjá körlum en um einn á móti fimm hjá
konum.
Margar tegundir þunglyndis
Til eru margskonar tegundir þung-
lyndis þótt megineinkennin séu alltaf hin
sömu. Stundum hefst þunglyndið í kjölfar
augljósra ástæðna, svo sem áfalla. Það
getur þó einnig komið hægt og sígandi
með minna áberandi hætti svo erfiðara er
að átta sig á því hvenær það hófst og
hvaða tengsl eru við einstaka atburði. Í
læknisfræðinni er þunglyndið flokkað
fyrst og fremst eftir tveimur leiðum; í
fyrsta lagi eftir orsökum og í öðru lagi eft-
ir sjúkdómsferli. Dæmi um hinar ýmsu
tegundir þunglyndis eru: Skammdeg-
isþunglyndi, þunglyndi á meðgöngu, fæð-
ingarþunglyndi, álagsdepurð tengd
streitu, áfalladepurð í kjölfar áfalls, þung-
lyndi tengt geðhvörfum og óyndi. Algeng-
ast er að þunglyndi standi í nokkra mán-
uði en sumar tegundir þunglyndis hafa
tilhneigingu til að verða langvinnar og
endurtaka sig.
Helstu einkenni þunglyndis
1. Tilfinningafátækt og vonleysi – dep-
urð eða lækkað geðslag – kvíði og órói –
lágt sjálfsmat og sjálfsásakanir – hugs-
anlegar ranghugmyndir – tilgangsleysi,
lífsleiði og sjálfsvígshugsanir
2. Hömlun – minnkuð virkni – tregða í
hugsun – einbeitingarskerðing – minn-
istruflun – áhugaleysi – framtaksleysi –
óákveðni
3. Líkamleg einkenni – þreyta – minnk-
uð eða aukin matarlyst – munnþurrkur –
hægðatregða – svefntruflanir, sér-
staklega árvökur – stirðleiki og verkir.
4. Breyting á hegðun og samskiptum –
pirringur – neikvæðni – óþolinmæði –
aukin áfengisnotkun.
Sjúkdómsgreining
Sjúkdómsgreiningin er framkvæmd af
lækni. Tekin er sjúkrasaga, gerð líkams-
skoðun og stundum blóðrannsókn til að
útiloka aðra sjúkdóma en engin blóðpróf
eru til sem greina þunglyndi sérstaklega.
Oft eru notaðir spurningalistar sem sjúk-
lingurinn svarar sjálfur og læknirinn notar
til að meta einkenni. Geðlæknir fram-
kvæmir nánari greiningu með viðtali og
geðskoðun ef þörf er á.
Meðferð
Markmið meðferðarinnar er ekki ein-
ungis að draga úr sjúkdómseinkennum,
heldur einnig að aðstoða einstaklinginn við
að vinna úr áföllum, vonbrigðum, óörygg-
iskennd og annarri innri
vanlíðan og stuðla að því að
hann nái fyrri getu og virkni.
Samkvæmt árangursmæl-
ingum og reynslu er þetta
raunhæft markmið ef beitt
er þeim meðferðarúrræðum
sem til eru í dag. Helstu
þættir meðferðar gegn
þunglyndi eru lyfjameðferð
og samtalsmeðferð en fleiri
atriði geta skipt miklu máli
og um þau er fjallað hér á
eftir. Margar rannsóknir
benda til að samtalsmeðferð
sé jafngóð lyfjameðferð
gegn mildu þunglyndi en
báðar aðferðirnar eru vel
virkar. Við alvarlegu þung-
lyndi er lyfjameðferð hins
vegar öflugasta úrræðið og
oftast algjörlega nauðsyn-
leg. Henni er þá beitt strax
samtímis samtalsmeðferð.
Yfirleitt hafa lyfin skjótari
áhrif en samtalsmeðferð.
Venjulega stendur þung-
lyndi í nokkra mánuði en ef meðferð er
ekki farin að skila árangri eftir 3-6 mánuði
er þörf á frekari athugun og sérhæfari
meðferð. Ef langan tíma hefur tekið að ná
bata eða ef tilhneiging er til að þunglyndi
endurtaki sig er lyfjameðferð og beitt í
langan tíma í forvarnaskyni.
Líkamsþjálfun hefur góð áhrif á milt og
meðaldjúpt þunglyndi en hefur því miður
lítil eða engin áhrif á djúpt þunglyndi. Hollt
mataræði og reglusemi skiptir miklu.
Reynsla lækna er að umræða og fræðsla
sé afgerandi þáttur í meðferð þunglyndis.
Mikilvægt er að sjúklingur þekki til sjúk-
dómseinkenna, hafi skilning á eðli og or-
sökum veikindanna og fræðist um horfur.
Þetta eflir forvarnargildi meðferðarinnar
og dregur úr hættu á endurtekningu sjúk-
dómanna og stuðlar að varanlegri bata.
Kvíðastillandi lyf og svefnlyf eru oft
nauðsynleg, sérstaklega í dýpri tegundum
þunglyndis. Við langtímanotkun slíkra
lyfja ber að gæta mikillar varkárni þar sem
þau geta haft í för með sér ávanahættu.
Þeir sem átt hafa í erfiðleikum vegna fíkn-
isjúkdóma ættu að forðast notkun slíkra
lyfja. Náttúruefni sem unnið er úr Jóhann-
esarjurt/runna (Hypericum Perforatum)
er talsvert rannsakað. Vitað er að efnið
hefur virk áhrif á milt þunglyndi og veldur
minni aukaverkunum en hefðbundin þung-
lyndislyf. Efnið hefur hins vegar engin
áhrif á djúpt þunglyndi. Verkun efnisins er
þó ekki nægilega ítarlega könnuð með vís-
indalegum hætti svo standist samanburð
við rannsóknir á verkun lyfja. Önnur nátt-
úruefni eru lítið eða ekkert rannsökuð vís-
indalega gegn þunglyndi.
Ljósameðferð hefur verið talsvert notuð
við árstíðabundnu þunglyndi. Skiptar skoð-
anir eru um gagnsemi slíkrar meðferðar og
ljóst að hún er mjög einstaklingsbundin.
Afleiðingar þunglyndis
Afleiðingar þunglyndis fyrir samfélagið
eru umtalsverðar vegna tekjutaps ein-
staklinga og fyrirtækja enda er þunglyndi
meðal algengustu ástæðna fjarveru frá
vinnu. Að auki er mikill kostnaður vegna
örorku í kjölfar alvarlegustu veikindanna
og vinnutaps ættingja.
Afleiðingar sjúklegs þunglyndis geta
verið margvíslegar og alvarlegar fyrir
sjúklinginn og aðstandendur hans ef með-
ferð er ekki beitt. Vanlíðanin getur haft
áhrif á námsgetu og starfsþrek vegna
skerðingar á einbeitingu og úthaldi og
margir eiga erfitt með að taka ákvarðanir.
Daglegt líf er raskað, fjárhagslegt sjálf-
stæði getur verið í hættu og viðkomandi
tapar hæfileikanum til að viðhalda per-
sónutengslum sem getur leitt til einangr-
unar. Vonleysi getur náð yfirhöndinni og
hætta er á uppgjöf. Slíkt ástand veldur að
sjálfsögðu hugarangri hjá ættingjum og
vinum.
En flestum batnar sem betur fer og
margir ná sér að fullu.
Sjúklegt þunglyndi
Eftir Ólaf Þór Ævarsson
» Fordómar
eru því mið-
ur enn til staðar
í samfélaginu og
hindra eðlilega
umræðu um
þessi mál.
Höfundur er geðlæknir.
Ólafur Þ. Ævarsson
TENGLAR
....................................................
www.heilsuverndarstodin.is
www.doktor.is