Sjómannablaðið Víkingur - 01.10.1959, Blaðsíða 13

aðdráttarafls jarðar. Afgangs
færsla til rauðara ljóss er um
0,01 af angström einingu í öldu-
lengd ljóssins. Þessi færsla er
mælanleg með nútíma litrófs-
tækni. Þó er ekki hægt að mæla
þetta greinilega vegna annara á-
hrifa í litrófi sólar. Litróf hvítra
dverga sýnir miklu meiri færslu
til rauðara ljóss vegna afarsterks
aðdráttaraflsviðs, sem orsakast
af óhemju þéttleika þeirra og litl-
um geisla. En þar sem við getum
ekki mælt geisla þeirra nægilega
nákvæmlega, þá getum við heldur
ekki reiknað út styrkleika að-
dráttaraflsviðsins örugglega við
yfirborð þeirra. Afleiðingin er
sú, að ekki er hægt að skera úr
um, hvort athuguð færsla er í
samræmi við kennirtguna.
Þriðja aðferðin, sem Einstein
stakk upp á til prófunar á hinni
almennu afstæðiskenningu, felur
í sér athugun á hinni víðfrægu
færslu á sólnánd Merkúríuss-
brautarinnar. Þessi truflun á
brautargöngu þeirrar reiki-
stjörnu, sem næst er sólu, hafði
valdið furðu margra stjörnu-
fræðinga í meira en heila öld.
Hin almenna afstæðiskenning
sýnir fram á, að þessu veldur
breyting hnatta og sá útbreiðslu-
hraði, sem aðdráttaraflinu er eig-
inlegur.
Newtonsk kenning gerir ráð
fyrir sama aðdráttarafli, hvort
sem efnismagn er kyrrstætt eða
á hreyfingu, og ennfremur að
breytinga á áhrifum þess gæti í
einu vetfangi. Ef til dæmis sólin
brotnaði í tvennt, þá myndi
hreyfing jarðar breytast á sama
augnabliki. Hin sérstæða afstæð-
iskenning fullyrðir að ekkert geti
borizt með meiri hraða en ljóss-
ins (186,000 mílur á sekúndu).
Samkvæmt þessu grundvallarat-
riði verkar aðdráttaraflið ekki
með ótakmörkuðum hraða. Ljóst
varð, að hin eldri aflfræði himn-
anna stenzt staðreyndin aðeins
hér um bil. Innan sólkerfisins er
þetta ekki fjarri lagi, hraði reiki-
stjarnanna er lítill í hlutfalli við
hraða ljóssins, jörðin hreyfist
eftir braut sinni með 18 mílna
hraða á sekúndu, en það er einn
VÍKINGUR
tíuþúsundasti af hraða ljóssins.
Samt sem áður þurfti að útvíkka
hína Newtensku kenningu og
samræma hinni sérstæðu afstæð-
iskenningu. Eins og bezt sést á
því að ljósið og aðdráttaraflið
eru jafnlengi á leiðinni frá sól-
inni til jarðar. Þetta gerði Ein-
stein með hinni almennu afstæð-
iskenningu sem innleiðir hugtak-
ið aðdráttaraflsvið.
Við samanburð úr rafmagns-
fræðinni kann þetta undirstöðu
hugtak hinnar almennu afstæðis-
kenningar að verða skiljanlegra.
Þegar hleðslur eru í kyrrstöðu
eða hreyfast nægilega hægt, eru
aðalöflin á milli þeirra í jafn-
vægi. Þessi öfl eru í öfugu hlut-
falli við fjarlægðina í öðru veldi
á milli hleðslanna og líkist það
aðdráttaraflinu eins og því er
lýst í lögmáli Newtons. Ef hraði
hleðslanna verður nægilega mik-
ill, verður ástandið flóknara.
Hleðslur á hreyfingu mynda seg-
ulsvið og innbyrðis verkanir svið-
anna mynda segulöfl sem eru
hlutfallsleg við hraða hleðslanna.
Ef önnur hleðslan breytir
hreyfingu, verður hin hleðslan
ekki fyrir áhrifum samstundis,
heldur að þeim tíma liðnum, sem
það tekur rafsegulöldurnar að
fara vegalengdina á milli þeirra.
Á sama hátt segir hin almenna
afstæðiskenning, er aðdráttar-
aflið milli hluta á hreyfingu ekki
nákvæmlega eins og milli kyrr-
stæðra hluta. Eðlilega verður
betta til þess, að við förum að
leita að vissum breytingum á
hreyfingum himinhnatta, sem
byggjast að nokkru leyti á hraða
þeirra.
Samkvæmt hinni klassisku
kenningu gengur reikistjarna
eftir sporbaugslaga braut og er
sólin í öðrum brennipunktinum.
Samkvæmt hinni almennu af-
stæðiskenningu gengur reiki-
stjarna líka eftir snorbaugslaga
braut. en brautin snýst í fleti sín-
um til sömu áttar og reikistjam-
an hreyfist. Þessi hreyfing er
venjulega nefnd færsla sólnánd-
ar, en sólnánd er sá staður, sem
reikistjaman er í, þegar hún
kemst næst sólinni. Hin almenna
afstæðiskenning segir, að á einni
umferð reikistjömu um sólina
færist sólnándin til um horn og
fer stærð þess eftir hlutfallinu
á milli hraða reikistjörnunnar í
öðru veldi og hraða ljóssins í öðm
veldi. Samkvæmt þessu er hornið
ákaflega lítið. Þetta hlutfall jarð-
ar er einn á móti hundrað mill-
jónum.
Tilfærslan á sólnánd Merkúrí-
uss er miklu meiri, vegna þess
að hún er sú af reikistjörnunum,
sem næst er sólu og hreyfist þess-
vegna hraðast. En útreikningar
sýna að jafnvel sólnánd Merkúr-
íuss færist til um aðeins 43 boga-
sekúndur á heilli öld. Þegar um
er að ræða fjarlægari reikistjörn-
ur minnkar tilfærsla sólnándar
óðfluga. Augljóslega er erfitt að
mæla þessar örlitlu breytingar.
Auk þess byggist nákvæmni
slíkra mælinga á hringskekkju
brautarinnar. Auðveldara er að
staðsetja sólnándina á hring-
skakkri braut. Merkúríus hreyf-
ist hraðast af reikistjörnunum
og gengur eftir tiltölulega hring-
skakkri braut. Þetta gerði
franska stjörnufræðingnum Jean
Joseph Leverier fært að athuga
sólnándartilfærslu hans fyrir
einni öld. Þar sem ekki var hægt
að skýra þessa tilfærslu með
truflunum frá frá öðrum reiki-
stjörnum, var hún mönnum ráð-
gáta þar til hin almenna afstæðis-
kennig kom með skýringuna. Nú-
tíma mælingar á þessari tilfærslu
eru mjög í samræmi við það, sem
kenningin segir. Tilfærslan á sól-
nánd jarðar, sem er miklu minni,
hefur verið mæld, en ónákvæmn-
in er þar allt of mikil. Tilfærslan
á brautum annarra reikistjarna
er of lítil, til þess að hún hafi
verið greind.
Eins og Thirring og Leuse
sýndu fram á, þá gerir almenna
afstæðiskenningin ráð fyrír við-
bótar íilfærslu sólnándar fylgi-
hnattar, en miklu minni af völd-
um möndulsnúnings aðal hnattar-
ins. Samkvæmt Newtonskri kenn-
ingu hreyfist fylgihnöttur um-
hverfis annan hnött sem snýst á
nákvæmlega sama hátt og um-
hverfis hnött, sem er í kyrrstöðu.
229