Náttúrufræðingurinn - 1999, Blaðsíða 37

beygju yngri og greinilegri hrauntraðar-
innar, í átt að þjóðveginum. Nú opnaðist
gosrás sunnar og myndun Syðri-Eld-
borgar hófst. Þegar svo hraunið úr henni
(stundum nefnt Lambafellshraun) hafði
lagst yfir upphaflega hraunið úr nyrðri
aðalgígnum, með því að mjakast lang-
leiðina meðfram Lambafelli að Lamba-
fellshnúk (litli píramídinn við vegamótin),
veitti það hraunrennsli Nyrðri-Eldborgar í
átt frá núverandi vegamótum. Þá varð til
greinótti hraunflákinn neðst á myndinni
(og næst Litlu kaffistofunni, utan
myndar). Hraunið rann alllengi í miklum ál
sem nú er hin skýrari hrauntröðin og sést
vel vegurinn sem liggur meðfram henni.
Hann var ruddur um hraunið til þess að
unnt væri að hefja gjalltekju í Nyrðri-
Eldborg. Þar er nú Ijótt sár og sést sem
svartur blettur á myndinni, en sem betur
fer voru þessar alröngu framkvæmdir
stöðvaðar. Á meðan vestari hraunflákinn
úr Nyrðri-Eldborg stækkaði beygði
hraunið úr Syðri-Eldborg fyrir Lambafellið
og rann inn í Þrengslin en stöðvaðist rétt
fyrir innan þau.
Auðvitað gæti þessi saga hafa gerst í
þremur aðskildum köflum (eins konar
goshrinum) ef dregið hefur niður í eða
slokknað með öllu í Nyrðri-Eldborg á
meðan hin var virk. En skammur tími hefur
þá liðið milli kaflanna (hrinanna). Flatarmál
alls Svínahraunsbruna er um 12 km2 og
rúmmálið dæmigert fyrir stutt sprungugos
á Reykjanesskaga: um 0,24 km' (m.a. Jón
Jónsson 1978). Svona gos geta staðið
(samfleytt sem ein hrina) í 1-3 mánuði ef
marka má reynslu síðari ára. Ekki hefur
gosið í fjórum eldstöðvakerfum Reykja-
nesskagans í rúm 600 ár og getur gos
svipað því sem hér hefur verið lýst hafist
hvenær sem er innan kerfanna, t.d. á
Hellisheiði eða nálægt Þrengslavegi.
Annað efnisnám og stærra í fullum rekstri
(í móbergi og brotabergi) sést í Lamba-
fellinu (stuttur vegur) og enn annað í
neðra, hægra horninu, við veginn inn í
Jósefsdal. Vegurinn í neðra, vinstra
horninu er gamli, malarborni þjóðvegurinn
austur yfir Fjall.
178
2. mynd. Vatnsdals-
hólar úr um það bil
6.000 metra hœð.
Hvort eru hólarnir
myndaðir í berghlaupi
eða við jökulverkan?
Takið eftir norður-
stefnu og mælikvarða.
Birt með leyfi Land-
mœlinga íslands.
■ VATNSDALSHÓLAR
- BERGHLAUP EÐA?
Á myndinni af Vatnsdal má glöggt sjá
þjóðveginn norður og veiðivæna Vatns-
dalsána. Býlin sjást vel og svo auðvitað
bæði Flóðið og Hnausatjörn. Flóðið er líkt
og stíflað uppi af setbunkanum sem myndar
hólana. Ljósu blettirnir efst á myndinni eru
súrar bergtegundir sem mynda hluta
Vatnsdalsfjallanna og eru jarðmyndanirnar
ummerki gamallar og rofinnar megin-
eldstöðvar. Það svæði hefur enn fremur
verið álitið brotsvæði berghlaupsins sem
féll, samkvæmt viðtekinni skoðun, undir lok
síðasta jökulskeiðs, niður í dalinn (Ólafur
Jónsson 1957). Mun ntinna, ef nokkuð, ber
hins vegar hér á þessari mynd á skriðunum
sem féllu 1545 (þá myndaðist Hnausatjörn)
og 1720 (myndun Flóðsins). Þær eyðilögðu
býlin Skíðastaði og Bjarnastaði og urðu
samtals 20 mönnum að fjörtjóni.
Hin síðustu ár hafa orðið nokkrar
umræður meðal jarðfræðinga um berghlaup
(risaskriður) vítt og breitt um landið. Það er
fyrst og fremst jarðfræðingurinn Ágúst
Guðmundsson (sá hinn eldri tveggja alnafna
í greininni) sem hefur dregið í efa að mörg
fyrirbæranna er t.d. Ólafur Jónsson (1957)
telur berghlaup, séu það í raun og veru.
Ágúst hefur fært rök að því að margir
setlagabunkanna séu í raun leifar venjulegra
jökla eða grjótjökla (þelaurða) - sjá t.d.
greinaflokk sem hófst með grein í Náttúru-
fræðingnum 1995, 3. hefti. Margt verkar þar
mjög sannfærandi. Sem dæmi um andmæli
eða umræður um efnið má nefna greinar
Árna Hjartarsonar í ritinu um framhlaup í
Skriðdal og Loðmundarfirði (Árni Hjartar-
son 1990, 1997) og grein eftir Odd Sigurðs-
son um svonefnd Möðrufellshraun (Oddur
Sigurðsson 1990). Ágúst Guðmundsson
telur til dæmis að Vatnsdalshólar séu fremur
jökulurð en leifar berghlaups (Ágúst
Guðmundsson 1997). Ekki vill höfundurhér
179