Náttúrufræðingurinn - 1999, Blaðsíða 69

8 JaiSvegur
i®;| 7 Skeljalög - Nákuðungslög
M4-in H17 H H1 5 Þjórsárhraun
iKH ^ 1 3 Árset og sjávarsel frá síðjökultíma og jökulberg
i 1 1 iqii 1 !'
^jjl (• fíþ *l! 2 Hreppamyndnn Hraunlög með setlögum á milli
L|4-|'l 1-17 HL .
1 ® (S Skeljar
2. mynd. Einfölduð mynd af
skipan jarðlaga í neðanverðum
Flóa. - A simplified strati-
graphical section from Flói,
South Iceland. 1. Marine shells.
2. The Hreppar Formation. 3.
Fluviatile and marine sediments
from the Late Weichselian and
tillites. 4. Peat. 5. The Þjórsá
Lava. 6. Peat. 7. The Nucella lay-
ers. 8. Soil.
land fór að rísa í ísaldarlok er jökulfarginu
•étti. Jarðvegur myndaðist síðan á yfirborði
setlaganna áður en Þjórsárhraunið mikla
rann yfir þau. Hann kemur í ljós sem 30 cm
þykkur mór í jarðlagasniði í vesturbakka
Þjórsár hjá Þjórsárbrú (Guðmundur Kjart-
ansson 1943, Guðmundur Kjartansson o.fl.
1964).
A fyrri hluta nútíma, en hann telst byrja
fyrir 10.000 árum, rann Þjórsárhraunið í sjó
fram í Flóa og kaffærði setlög frá ísöld og
ísaldarlokum nema í Villingaholtshreppi og á
fáeinum öðrum stöðum sem eru afmarkaðir á
1- mynd (Guðmundur Kjartansson 1943 og
•958, Guðmundur Kjartansson o. fl. 1964,
Elsa Vilmundardóttir 1977, Árni Hjartarson
• 988). Þjórsárhraun er eitt mesta hraun sem
komið hefur upp á jörðinni á nútíma og hefur
það runnið um 140 km leið frá Heljargjá
norðaustan Veiðivatna og út fyrir núverandi
strönd við Stokkseyri og Eyrarbakka.
Hraunið er dæmigert sprunguhraun og
hefur liklega verið tiltölulega þunnfljótandi,
enda breiddi það mjög úr sér. Það þekur nú
um 270 knr af flötu láglendi Flóans eftir að
hafa runnið um 100 km frá gosstöðvunum.
Hraunið þynnist eftir því sem fjær dregur
gosstöðvunum. í Landssveit er það um 30 m
Þykkt, á Skeiðum 20-25 m og niðri í Flóa
yfirleitt 15-20 m þykkt. Það er nokkuð
misþykkt og má þar nefna að rétt austan
Stokkseyrar er það um 40 m þykkt, en þar
hefur hraunið fyllt upp í alldjúpa lægð. Á
yfirborði hraunsins skiptast á sléttir hellu-
hraunsflákar og úfið apalhraun og töluvert
er af gervigígum í hrauninu, einkum í Flóa.
Hraunið er gráleitt með hvítum plagíóklas-
dílum og eru dílamir víðast 4—5% af rúmmáli
þess (Elsa Vilmundardóttir 1977, Árni
Hjartarson 1988).
Líklega hefur Þjórsárhraunið aðskilið
Ölfusá og Þjórsá og markað þeim farvegi,
sinn hvorum megin við sig, en áður flæmd-
ust þær líklega saman um áreyrar og sanda á
Skeiðum og í Flóa (Árni Hjartarson 1988).
Á Stokkseyri og Eyrarbakka er botn Þjórs-
árhraunsins víða 15-20 m undir sjávarmáli
og hraunið teygir sig í sjó fram og nær t.d.
undan Eyrarbakkahöfn um IV2 km út fyrir
núverandi strönd (Elsa Vilmundardóttir
1977). Hraunjaðarinn er um það bil 10 m hár,
en gera má ráð fyrir að töluvert set hafi sest
til framan við hann og upphaflega hafi hann
staðið mun hærra yfir botninn. Þegar hraun-
ið rann stóð yfirborð heimshafanna mun
lægra en nú, því mikið vatn var bundið í
leifum ísaldarjökla víða um heim, einkum í
Norður-Ameríku. Á þessum tíma rann
Þjórsárhraunið út fyrir núverandi strönd (1.
mynd). Flest bendir til þess að landið 1 Flóa
hafi verið að síga síðan þá. Á fyrstu
árþúsundum eftir að hraunið rann mynd-
aðist jarðvegur á hrauninu og gróður náði
að festa þar rætur. Á síðari öldum helur sjór
hins vegar flætt inn á hraunjaðarinn og
kaffært þar bæði jarðveg og gróður fremst á
hrauninu. Þetta rná m.a. ráða af íjörumó á 150
cm dýpi undir flóðmörkum í skerjagarðinum
211