Náttúrufræðingurinn - 1955, Blaðsíða 25

Sigurður Þórarinsson:
ÖskufalL svo að sporrœkt var,
og
Kötlugosið 1721.
Eitt af því, sem þýðingarmikið er að afla vitneskju um, þegar lýsa
skal eldgosi og afleiðingum þess, er það, hversu mikið gosið hafi fram-
leitt af gosefnum, föstum, loftkenndum og fljótandi. Til að geta reikn-
að út öskumagn goss verður að þekkja útbreiðslu öskunnar, rúmtak
hennar (volume weight) og þykkt öskulagsins.
Þar sem svo hagar til sem hérlendis, að jarðvegsmyndunin er ör og
því hægt að aðgreina í jarðvegi öskulög með litlum aldursmun, er oft
hægt að komast nokkuð nærri um öskumagn löngu liðinna gosa með
þvi einu að rannsaka útbreiðslu og þykkt öskulaga í jarðvegssniðum.
Þess er þó að geta, að víðast hefur meira eða minna af öskunni sóp-
azt burtu af vatni eða vindi, áður en hún varð jarðvegi hulin. Allar
upplýsingar, sem hægt er að fá um þykkt öskulaganna og úthreiðslu
strax eftir gos, ei’u því mjög þýðingarmiklar
I íslenzkum annálum og öðrum heimildum um eldgos hérlendis er
ýmsar upplýsingar að finna um þykkt og útbreiðslu ösku. Sjaldnast
er þó um beinar mælingar að ræða, þótt fyrir komi, að þykktin sé
tiltekin í einhverjum mælieiningum. T. d. getur séra Daði Halldórs-
son (bamsfaðir Ragnheiðar Brynjólfsdóttur biskups) þess í lýsingu á
Heklugosinu 1693, að þykkt öskulagsins á efstu bæjum í Eystrihrepp
sé „vist en halv Alen over hele Jordfladen11 og í Ytri-Hrepp „næsten
fra Quarter paa visse Steder“ (J.S. 422 4°). En algengast er, að um
óbeinar upplýsingar sé að ræða, upplýsingar sem draga má af meira
eða minna öruggar ályktanir um útbreiðslu og þykkt öskulaganna.
Til þess að gefa nokkra hugmynd um, hvers konar upplýsingar venju-
lega er um að ræða, skal hér tint til það, sem sagt er um öskufall frá
Ivötlugosinu 1721, en um þetta gos, hverju fylgdi eitt af stórkostleg-
ustu jökulhlaupum frá Kötlugjá, eru tiltölulega margar og fjölþættar
samtímaheimildir. Greinarbezta frásögn af þessu gosi er að finna í