Náttúrufræðingurinn - 1972, Blaðsíða 33

NÁTTÚRU FRÆÐINGURI N N
21
Jón jómsson.
Grágrýtið
Inngangur
Sjálí'sagt er grágrýtisnafnið ævafornt og hvenær það er fyrst notað
hér á landi verður ekki sagt. Grásteinn (grásten) er algengt orð í
munni alþýðu á Norðurlöndum t. d. í Svíþjóð og er því ekki ólíklegt
að landnámsmenn hafi þekkt það og notað, þó um aðra bergtegund
væri að ræða en þá, er þeir þekktu áður en hingað kom. Hin frægu
orð Snorra goða á Alþingi árið 1000 sýna að ekki voru þess tíma
menn sneyddir athyglisgáfu hvað grjótið varðar fremur en annað.
í Ferðabók Eggerts og Bjarna (1943) (II bls. 219) er getið um
bergtegund í Lundey, Engey og Viðey, sem þeir gerðu sér grein
fyrir, að væru forn hraun, en ekki er neitt nafn notað um þá berg-
tegund, en þar er um grágrýtið að ræða.
Mackenzie (1811) gerði sér Ijóst að grágrýtið við Reykjavík er
hraun og E. Robert jarðfræðingur í leiðangri Gaimards taldi það
elztu gosmyndun á íslandi. Jónas Hallgrímsson nefnir það „den
yngre Klöftelava" og hann sér, að það er yngra en blágrýtismynd-
unin. Jónas notar orðið dólerit urn grágrýtið og svo virðist J. Steen-
strup einnig hafa gert, enda unnu þeir saman. Hins vegar nota báðir
líka orðið Klöftelava um það.
Svíinn C. W. Paijkull (1867) virðist vera sá, er fyrstur setur grá-
grýtið á landabréf, enda gerði hann fyrsta jarðfræðikortið, sem vitað
er um, að gert hafi verið af fslandi, og sýnir á því grágrýtið m. a.
kringum Reykjavík.
F. Zirkel mun fyrstur manna hafa gert smásjárrannsóknir á ís-
lenzku bergi og m. a. á grágrýtinu við Reykjavík.
Það sem hér að ofan er sagt, hef ég að langmestu leyti tekið eftir
Þ. Thoroddsen (1902). Sjálfur notar Thoroddsen orðið dolerít, en
nefnir jafnframt grásteinshraun. Helgi Péturss (1900) notar einnig
þetta sama orð.
Guðmundur G. Bárðarson (1927, 1928, 1929a, 1929b) notar
einnig dolerit nafnið og hefur það haldist meðal íslenzkra fræði-
manna fram á þennan dag.