Náttúrufræðingurinn - 1972, Blaðsíða 34

22
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Grdgrýtið og útbreiðsla pess.
Af eðlilegum ástæðum hefur grágrýtið kringum Reykjavík fyrst
vakið athygli manna. Mér þætti ekki ólíklegt að nokkurn hlut í því
hafi átt sú staðreynd, að hús æðstu stofnunar þjóðarinnar, Alþing-
ishúsið, er byggt úr þessu grjóti, sem tekið mun hafa verið aðal-
lega á Skólavörðuholtinu, en Alþingishúsið var byggt á árunum
1880-1881.
Grágrýtissvæði það, sem höfuðborgin stendur á, nær óslitið frá
Þingvallavatni út um eyjar og nes við sunnanverðan Kollaf jörð. Það
nær frá Esju, suður fyrir Hafnarfjörð og austur að Hengli. Hér og
þar standa þó eldri fjöll eða hnúkar upp úr grágrýtisbreiðunni. Mest
ber þar á Grímarsfelli, Reykjafelli og Úlfarsfelli, en milli þeirra
síðastnefndu hefur grágrýtistunga fallið norður eftir dalnum, sem
Varmá nú rennur um. Hólarnir í Viðey, Naustabrekkur og Heljar-
kinn eru úr eldra bergi, sem grágrýtishraunin hafa runnið upp að og
í Eiðinu og vestan við það kemur eldra berg frarn. Norðan undir
Naustabrekkum kemur fram sandsteinslag undir grágrýtinu (1.
mynd), sem þar er aðeins nokkurra metra þykkt. Það þekur svo að
heita má allan norður og vesturhluta eyjarinnar, en sunnan við Við-
eyjarsund kemur einnig eldra berg fram. Það syðsta sem af því sést
er við Gelgjutanga. Þar fyrir sunnan og vestan er grágrýtið einráð-
andi á yfirborði. Grágrýtisstraumur hefur fallið vestur með Esju og
myndar Brimnes á Kjalarnesi. Þar er neðri hluti grágrýtishrauns-
ins bólstraberg en efst er það venjulegt hraun. Virðist hraunstraum-
urinn því hér hafa fallið út í vatn, væntanlega sjó enda er undirlag
þess þarna sums staðar úr jökulbergi, sem skeljar eru í (Jónsson
1960). Norðan við Stardal hefur hraunið runnið upp í dalinn, sem
Stardalsá nú fellur um, og er þar nú eftir dálítið grágrýtislag fremst
í dalnum norðan megin ár slitið úr tengslum við megin hraun-
strauminn, sem fallið hefur vestur með fjallinu allt í sjó út á
Brimnesi eins og áður segir. Þetta sýnir að landslag á þessum slóð-
um hefur í megindráttum verið svipað og nú er áður en grágrýtis-
hraunin tóku að renna. Hvernig landslagi var háttað sunnan við
Grímarsfell, Reykjafell og Úlfarfell fyrir þann tíma er lítið vitað
um. Þó kemur eldra berg fram á stöku stað, t. d. við Silungatjörn,
Myrkurtjörn og Krókatjörn og eins vestan undir Úlfarsfelli, í
Gufunesi og norðan í Geldinganesi, sem raunar er ekki lengur neitt
nes heldur eyja tengd meginlandinu aðeins af malargranda. Upptök