Náttúrufræðingurinn - 1991, Qupperneq 31

Jón Jónsson
Vatnsfarvegir í Eldhrauni
INNGANGUR
Hraunið, sem rann í Skaftáreldum
1783 og þekur svæðið vestan við
Landbrot, gengur undir nafninu Eld-
hraun. í sveitum þar, eldsveitunum,
lifðu til skamms tíma sagnir frá þess-
um árum. Ef talað var um Eldinn, þá
var enginn í efa um við hvað var átt.
Oft var til tekið að þetta eða hitt hefði
átt sér stað í Eldinum, „þessi bjó
þarna í eldinum“ o.s.frv. og fjöldi
sagna frá þeim árum hörmunga lifðu
enn meðal fólks, a.m.k. nokkuð fram
á þessa öld.
VATNABREYTINGAR í
ELDHRAUNI
Á fyrstu árum eftir Eld var Skaftá
niðri í byggð tært bergvatn. Svo var
hún 1793 þegar Sveinn Pálsson fór þar
um (sbr. Ferðabók bls. 266 og 588).
Sveinn segir: „Að vísu gengur orð-
rómur um, að hún (Skaftá) verði
stundum jökullituð hjá Skaftárdal, en
aldrei verður þess vart hjá Ásum.“
Þar með er staðfest að 10 árum eftir
Eld voru hraunin svo öflug sía að áin
var tær niðri í byggð og hafði þá ekki
runnið nema 15-20 km frá eldstöðvun-
um og á þeirri leið að mestu tiltölu-
lega þröngt. Hvað lengi þetta hefur
haldist er ekki vitað. Sífellt hefur áin
þó verið að bera sand og leir í hraunið
og mikið efni hefur Katla lagt henni
til, síðast 1918. Nú er svo komið að
nánast allt svæðið ofan við línu, sem
hugsast dregin frá Skál að Ásum má
heita sandi kafið, nema hvað hraun-
hólar og hryggir standa uppúr. Fok-
sandur með melkollum er nú ráðandi
á þessu svæði og raunar gott betur,
því hann er nú kominn langleiðina
suður að þjóðvegi. Stórt svæði suður
og vestur af Skálarstapa er nú mel-
pláss og gengur undir nafninu Blaðka.
Þegar Skaftá hafði fyllt hraunið
sandi og leir svo langt, var þar kom-
inn dæmigerður jökulsandur ofan á
hrauninu og kvíslar úr Skaftá flæmd-
ust þar um til og frá. Fyrir réttum 10
árum var svo komið að vatn og sand-
burður hótaði að spilla nýlega endur-
bættum þjóðvegi og ljóst var að þar
gæti þurft aðgerða til að stjórna vatns-
rennsli um hraunið. Annað, sem kall-
aði á slíkar aðgerðir var að vatn hafði
stórum minnkað í lækjum í Landbroti,
en það hafði þær afleiðingar að raf-
stöð við Tungulæk, sem nægja átti 6-7
bæjum, var að mestu óvirk um þann
tíma sem raforkunnar var mest þörf.
Jafnframt hafði þetta slæm áhrif á sil-
ungsgöngur, sem voru miklar, um-
fram allt í Grenlæk.
Það kom í hlut Vegagerðar ríkisins
að fylgjast með því, sem er að gerast í
Eldhrauni. Þar er nú hið sama að ske í
þriðja sinn á nútíma þ.e.a.s. eftir að
síðasta jökulskeiði lauk.
Til þess að verja þjóðveginn þurfti
að hafa stjórn á Árkvíslum m.a. með
því að greiða vatninu leið um hraunið
Náttúrufræðingurinn 61 (1), bls. 25-27, 1991.
25