Náttúrufræðingurinn - 1991, Blaðsíða 54

sviðið frá berginu við styrk jarðseg-
ulsviðsins. Þetta nefnast jákvæð segul-
sviðsfrávik frá meðalgildi sviðsins. Sé
bergið aftur á móti segulmagnað
„upp“, þ.e. í öfuga átt við stefnu jarð-
segulsviðsins, dregur sviðið frá berg-
inu úr styrk jarðsegulsviðsins og við
fáum þar neikvæð frávik.
FRAMKVÆMD
SEGULSVIÐSMÆLINGA
Við segulsviðsmælingar í jarðfræði-
legum tilgangi er leitast við að kort-
leggja sviðsfrávik af völdum hins seg-
ulmagnaða grunnbergs. Er þá gengið,
flogið eða siglt með mælitækið, yfir-
leitt á beinum samsíða línum með
hæfilegu millibili sem er haft því
meira sem hæð mælinemans er meiri.
Langalgengasta tegund tækja til
þessara segulsviðsmælinga mælir að-
eins styrk sviðsins, en ekki stefnu.
Mælingarnar byggjast á sérstökum
áhrifum segulsviðs á vetnisfrumeind-
ir, og eru mjög nákvæmar (0,1 nT)
þótt mælineminn sé í raun aðeins olíu-
fyllt flaska með spólu vafðri utan um
(1. mynd). Þetta fyrirkomulag er
handhægt að því leyti að mæling-
arnar eru ónæmar fyrir veltingi eða
hristingi nemans, en í mörgum tilvik-
um er þó bagalegt að fá ekki upplýs-
ingar um nákvæma stefnu sviðsins um
leið.
Að mælingunum loknum eru þær
leiðréttar fyrir áhrifum háloftastraum-
anna, og er það einfaldlega gert með
því að nota gögn úr síritandi segul-
sviðsmæli sem látinn er skrá samfellt á
föstum stað í nágrenni mælinganna.
Hér á landi má í flestum tilfellum not-
ast við skráningu sviðsins í segulmæl-
ingastöð Raunvísindastofnunar Há-
skóians í Leirvogi við Mosfellsbæ. Að
síðustu er einnig leiðrétt fyrir trufl-
andi áhrifum farartækisins á mæling-
arnar, ef þörf þykir.
STAÐSETNINGAR
Ekki er mikið gagn að mælingum á
segulsviðinu, nema vitað sé livar hver
mæling hefur verið gerð. Við slíkar
rannsóknir frá skipum og flugvélum er
ákvörðun staðsetningar oft mun erfið-
ara vandamál úrlausnar en sjálf segul-
sviðsmælingin. í flugi yfir landi má
notast við kennileiti, en þá þarf veður
að vera gott, og úrvinnslan er seinleg.
A sjó hefur mest verið notað svokall-
að Loran-C staðsetningarkerfi, sem
byggt er upp af mjög öflugum lang-
bylgjusendistöðvum, og er ein þeirra
við Hellissand. Ýmis vandkvæði hafa
þó verið á notkun þessa kerfis í flug-
vélum, einkum þau að það tekur tæki
um borð í flugvél allt að hálfri mínútu
að reikna út stöðuna, og getur vélina
þá borið af hinni fyrirfram ákvörðuðu
leið á meðan. Einnig eiga tækin það
til að „detta út“ vegna truflana í mót-
töku merkisins, og eru þá enn lengur
að átta sig og finna réttan stað aftur.
Nú á árinu 1991 eru hinsvegar að
verða miklar framfarir í staðsetningu
lítilla flugvéla eins og þeirra .sem
Raunvísindastofnun hefur notast við,
með tilkomu nýs og mjög handhægs
búnaðar (2. mynd). Er hér um að
ræða svonefnd GPS-tæki, sem nema
hátíðnisendingar frá gervitunglum.
Þótt tungl þessi séu í 20 þúsund km
hæð yfir jörðu, geta tækin ákvarðað
stöðu flugvélar á tveggja sekúndna
fresti allan sólarhringinn svo nákvæm-
lega að ekki skakkar nema nokkrum
tugum metra.
SEGULMÖGNUN BERGS
Segulmögnun gosbergs hérlendis er
að miklu leyti varanleg, og hafa berg-
lögin segulmagnast í stefnu ríkjandi
sviðs þegar þau storknuðu. Nú vill svo
til að segulsvið jarðar hefur oft snúist
við á þeim tíma sem Island hefur ver-
ið að byggjast upp (sjá Leó Kristjáns-
48