Náttúrufræðingurinn - 1991, Síða 62

FERLIN í KVIKUHÓLFUM - KRISTÖLLUNARÞRÓUN
Erfitt hefur reynst að rannska þau ferli sem að verki eru í kvikuhólfum og kem-
ur margt til. Mestu máli skiptir að þau eru óaðgengileg og ekki er hægt að taka úr
þeim valin sýni, heldur eingöngu þau sem eldgosin færa okkur upp á yfirborðið.
Erfitt er í flestum tilvikum að vita hvaðan úr hólfínu slík sýnishorn eru komin.
Einnig er það ljóst að ferlin í kvikuhólfum eru margvísleg og margþætt og því
verður ekki gerð á þeim haldgóð rannsókn við slík skilyrði sem að ofan greinir.
Ein undankomuleið frá þessum erfiðleikum er að líta svo á að stóru innskotin séu
forn kvikuhólf, sem hafi verið tengd eldstöðvum sem nú eru útkulnaðar og með
rannsókn þeirra megi fá hugmyndir um sitthvað sem gerist í kvikuhólfum.
Þessi aðferð hefur sýnt okkur að kvikuhólfin eru margvísleg og hvert öðru
ólík, en þar sem þau eru nú á yfirborði liggur ljóst fyrir að eldstöðin sem þau
tilheyrðu er horfin. Það er því ekki hægt að rannsaka í samhengi eldstöðina og
kvikuhólf hennar. Þetta gerir niðurstöðuna óáreiðanlegri og ófullkomnari.
Skipta má helstu ferlum í kvikuhólfunum í tvennt: Annars vegar þróun vegna
kristöllunar og hins vegar blöndum ólíkra kvika. Við kristöllun þróast kvikan
sem til staðar er í átt til annarrar samsetningar og lægra hitastigs og seigju. Þá
myndast kristallar þeirra steinda sem hæst bræðslumark hafa og samsetning
kvikunnar leyfir að falli út. Við þetta fær kvikan sem eftir er aðra samsetningu
en hún áður hafði. I kristöllunum binst einnig orka og því kólnar kvikan. í raun
getur þetta orðið afar flókið ferli sem leiðir til margvíslegrar bergkviku og
margvíslegra bergtegunda í storknuðu kvikuhólfi.
A meðfylgjandi mynd sem tekin er af bergi í innskotinu í Vestra-Horni sést
dæmi um þetta. Hér eru til skiptis bönd af bergi sem einkennast annars vegar af
miklu magni dökkra steinda og hins vegar ljósra steinda. Slíkar bergmyndanir
eru taldar frekar fátíðar hér á landi, en þær bera vitni umfangsmikilli háttbund-
inni kristöllun og meðfylgjandi þróun kvikunnar. Ljósm. Páll Imsland.
Páll Imsland
Náttúrufræöingurinn 61 (1), bls. 56, 1991.
56