Náttúrufræðingurinn - 1991, Síða 71

eingöngu fram á mælum sem mæla lá-
rétta hreyfingu. Rayleigh-bylgjurnar
(LR) koma síðast. Þær koma bæði
fram á láréttum og lóðréttum mælum.
Með því að bera saman alla þætti
hreyfingarinnar má sjá að bylgjurnar
berast úr austnorðaustri. Bæði Love-
og Rayleigh-bylgjurnar sýna greini-
lega tvístrun, hægustu sveiflurnar
koma fyrst og síðan eykst sveiflutíðnin
jafnt og þétt. Þær standa því yfir í
langan tíma, oft tugi mínútna. Far-
brautir helstu bylgnanna eru sýndar á
6. mynd. Auk bylnanna sem merktar
eru á línuritinu má sjá torkennilega
bylgju sem kemur á milli SS- og SSS-
bylgnanna. Ekki er ljóst hvaða leið
hún fór í gegnum jörðina.
JARÐSKJÁLFTABYLGJUR í SJÓ
Jarðskjálftar eiga oft upptök undir
sjávarbotni og verða þá stundum til
bylgjur sem berast eftir sjónum. Best
eru þekktar skjálftaflóðbylgjur, en
þær verða til þegar sjávarbotninn
raskast mikið á upptakasvæðinu,
einkum ef lóðréttar hreyfingar eru
miklar og mikill vatnsmassi kemst við
það á hreyfingu. Þessar bylgjur eru
mjög langar, bylgjulengdin getur skipt
tugum eða hundruðum kílómetra, og
þær geta borist mjög langt frá upptök-
unum. Hraði þeirra er fyrst og fremst
háður sjávardýpi. Á venjulegu úthafi
þar sem dýpi er um 5000 m er hraðinn
um 220 m/s eða 800 km/klst. Á opnu
hafi gætir bylgjunnar lítið, en þegar
hún kemur á grynnra vatn eða nálægt
strönd getur hún risið og brotnað og
valdið flóðum og tjóni, jafnvel í mörg
þúsund kílómetra fjarlægð frá upptök-
um skjálftans.
Skjálftaflóðbylgjur eru sjaldgæfar í
Atlantshafi. Stórir skjálftar þar eru
flestir tengdir láréttum jarðskorpu-
hreyfingum, sem ekki hreyfa sjóinn
mikið. Stórir skjálftar með lóðréttum
hreyfingum geta þó orðið á einstaka
svæðum, til dæmis á flekamótunum
sem liggja frá Azoreyjum til Gíbralt-
arsunds. Skjálftinn mikli sem eyddi
Lissabon árið 1755 átti þar upptök og
tjónið varð að miklu leyti vegna flóð-
bylgjunnar sem hann hratt af stað.
Hér á landi er aðeins einu sinni vitað
til þess að skjálfti hafi komið af stað
flóðbylgju í sjó. Það var í Flatey á
Skjálfanda árið 1872. Skjálftinn átti
upptök nálægt Flatey, á misgengjum
sem liggja milli eyjarinnar og lands og
kennd eru við Húsavík (Sveinbjörn
Björnsson og Páll Einarsson 1981).
Flóðbylgjan olli ekki tjóni svo vitað
sé, en allmörg hús hrundu af völdum
skjálftans.
í Kyrrahafi eru skjálftaflóðbylgjur
hins vegar nokkuð tíðar. Miklir
skjálftar eiga þar upptök undir sjávar-
botni, og flestir þeirra eru tengdir lóð-
réttum jarðskorpuhreyfingum. Flóð-
bylgjurnar berast stundum þvert yfir
hafið og gera usla í fjarlægum lönd-
um. Vegna þeirra reka þjóðirnar sem
lönd eiga að Kyrrahafi sameiginlegt
aðvörunarkerfi sem sendir út viðvör-
un þegar stórir skjálftar verða.
Hljóðbylgjur, eða P-bylgjur af hárri
tíðni, berast um hafið með nokkuð
sérkennilegum hætti. Þrýstingur og
hitastig hafa talsverð áhrif á bylgju-
hraðann, og verka þannig að hraðinn
er lægstur á um 800-1400 m dýpi. Þar
er því eins konar lághraðalag. Bylgjur
sem upptök eiga nálægt þessu dýpi
hafa tilhneigingu til að beygja af leið
og fylgja lághraðalaginu. Orka hljóð-
bylgnanna safnast fyrir í laginu og get-
ur borist eftir því langar leiðir. Nefna
mætti þetta lag hljóðburðarlag. Bylgj-
ur sem þannig fylgja ákveðnum lögum
eru nefndar leiddar bylgjur. Yfir-
borðsbylgjur eru til dæmis í þessum
flokki.
Hljóðburðarlagið kemur víða við
65