Samvinnan - 01.04.1944, Side 27

4. HEFTI
SAMVINNAN
Milli fjalls og fjöru
Bókagerð þjóðarútgáfunar er nú
að komast í fast horf. Þegar ég
kom í menntamálaráð fyrir 10 ár-
um, hafði útgáfan stöðvazt af
stefnuleysi og féleysi. Mennta-
málaráð hafði gefið út hinar og
þessar bækur, sumar góðar en aðr-
ar léttvægar, og sett þær á bóka-
markaðinn, eins og aðrir forleggj-
arar. Fyrirtækið hafði á þeim
tíma alla ágalla ríkisrekstrar, sem
ekki gengur vel. Útgáfan átti
talsverðan forða af bókum, en
skuldaði Gutenberg 25 þús kr. Þar
sem ég hafði borið fram frv. um
stofnun menningarsjóðs, þóttist
ég hafa nokkra ábyrgð á fyrirtæk-
inu. Vann ég þess vegna með sam-
verkamönnum mínum að því að
rétta fyrirtækið við, greiða prent-
smiðjuskuldina og koma á nýju
skipulagi. Sú viðleitni tók nokk-
ur ár.
*
Menntamálaráð komst að þeirri
niðurstöðu, ekki sízt eftir bending-
um Steingríms Guðmundssonar
prentsmiðjustjóra, að það gæti ekki
með góðum árangri rekið venju-
lega forlagsstarfsemi í keppni við
einstaka bókaútgefendur. í stað
þess væri leiðin sú, að þjóðarút-
gáfan hefði fasta áskrifendur að
tilteknum fjölda ársbóka. Nú kom
röðin að Þjóðvinafélaginu. Það var
næst á eftir Bókmenntafélaginu
elzta útgáfufyrirtæki landsins og
stofnsett til eflingar pólitískri
starfsemi Jóns Sigurðssonar. Það
þótti sýnt, að útgáfa mennta-
málaráðs gæti lamað starfsemi
Þjóðvinafélagsins með ríkisefldri
samkeppni. Var nú tekið að vinna
að samstarfi þessara fyrirtækja,
um þjóðnýta bókagerð. Tók það
alllangan tíma, og urðu ýmsir til
að hindra að samstarf tækist.
Samkomulag náðist að lokum, og
áttu nú tvær þingkosnar 5 manna
nefndir að annast útgáfuna. Síðan
var byrjað að safna áskrifendum
og miðað við 10 kr. ársgjald. Varð
fyrirtækið þegar í stað hið vin-
sælasta og urðu fastir kaupendur
að bókum þjóðarútgáfunnar yfir
12 þúsund og hefur heldur fjölg-
að síðan. Mun slíkur kaupenda-
fjöldi einstakur í sinni röð, hvar
sem leitað er í menningarlönd-
um, ef miðað er við tölu heimila
í landinu.
*
Útgáfustjórninni var kunnugt
um, að síðan í fyrri heimsstyrjöld-
inni hafði sjálfstæðum bókasöfn-
um stórlega fækkað í landinu. Var
mikill fjöldi heimila, þar sem ekki
var um að ræða nokkra bókaeign.
Úr þessu þurfti að bæta, ef þess
var nokkur kostur. Útgáfustjórnin
afréð að gefa út við hlið Andvara
og Almanaksins þýðingar erlendra
úrvalsrita. En brátt kom í ljós, að
nálega var ókleift að velja erlend-
ar bækur, sem hentuðu hinum
mikla kaupendafjölda, með breyti-
legum smekk. Reynslan sýndi, að
þjóðarútgáfan átti að leggja megin
stund á þjóðleg, íslenzk fræði, al-
veg sérstaklega að koma úrvals-
bókmenntum frá öllum tímum
íslandsbyggðar inn í sem allra
flest heimili á landinu. íslendinga-
sögur komu nú mjög til greina, en
þar var fornritaútgáfan að starfi,
með vinsæla en ekki fjölkeypta
fræðilega útgáfu. Menntamálaráð
vildi ekki hefja óeðlilega sam-
keppni við fornritaútgáfuna, og
var leitað samkomulags um sam-
starf í því efni. Formaður forn-
ritaútgáfunnar, Jón Ásbjörnsson,
tók vel á öllum skynsamlegum
uppástungum um samstarf. En
þegar til kom, var samstarfið þó
ekki framkvæmanlegt.
Nú má kalla, að útgáfuskipulag
menntamálaráðs og Þjóðvinafé-
lagsins sé komið í fast horf. Hafa
nú verið ákveðnar bækur bæði
fyrir yfirstandandi ár og að
nokkru leyti fyrir 1945. Andvari og
Almanakið eru fastar bækur, ó-
hreyfðar að ytra formi frá tím-
um Jóns Sigurðssonar. Þá kemur
bindi af íslendingasögum, í sama
formi og Njála. Eru þar í útgáfu-
stjórn Guðni Jónsson, Þorkell Jó-
hannesson og Vilhjálmur Þ. Gísla-
son. Er ætlazt til að útgáfu eigin-
legra íslendingasagna geti verið
lokið á 10 árum, og er Njála fyrsta
ársbókin fyrir 1943. Þá kemur
næst úrval íslenzkra bókmennta
frá síðari öldum. Hafa þar komið
tvær ársbækur, úrval úr skáldskap
Jónasar Hallgrímssonar og Bólu-
Hjálmars, með stuttri ævisögu. í
ár kemur úrval af ljóðum Hann-
esar Hafsteins með formála eftir
Vilhjálm Þ. Gíslason. Næstu tvö ár
er ráðgert að gefa út á sama hátt
úrvalsljóð eftir Bjarna Thoraren-
sen og Matthías Jochumsson.
Þannig fylgir hvert stórskáldið
öðru, og efnið jafnt ljóð, sögur og
leikrit. Er þar af miklu að taka og
má kalla, að efnið sé ótæmandi.
Þar sem við þykir þurfa, geta kom-
ið með tíð og tíma meira en ein
úrvalsbók eftir sama höfund. Er
þess full þörf um sum skáld, en ó-
þarft um önnur. Þá er orðin föst
regla, að áskrifendur þjóðarútgáf-
unnar fá eitt bindi af erlendum
úrvalsskáldsögum árlega. Var riðið
á vaðið með eina af frægustu
skáldsögum heimsbókmenntanna,
Anna Karenina, í fjórum bindum.
Magnús Ásgeirsson tók að sér að
annast þýðinguna og leysti verk-
ið vel af hendi, nema hvað vinnu-
hraðinn var í minnsta lagi. Árið
1943 átti hann að skila þriðja
bindi, og lofaði öllu fögru, en dró
verkið á langinn, þar til undir jól
það ár. Þá var allt ógert. Mennta-
málaráð vildi ekki bregða tryggð
127