Samvinnan - 01.09.1961, Side 8

Þróun stjórnmála
í Evrópu
I. FORNÖLDIN.
Menning Vesturlanda byggir á arfleitS
Grikkja og Rómverja. Viðhorf þessara fornu
þjóða til stjórnmála var á ýmsan hátt ólíkt.
Stjórnmálaþróunin hjá báðum grundvallaðist
þó á hinu sama, reynt var að finna lausn vand-
ans: Hvaða aðilji í þjóðfélaginu á að hafa
valdið og stjórnina?
LAUSN GRIKKJA: Grikkír gerðu tilraunir
með mörg stjórnarform og eru heiti hinnar ým-
iskonar stjórnskipunar af grískum stofnum í
evrópskum málum. Ágætust lausn þeirra er
lýðræðið, demo-kratían talin. Valdið á að vera
hjá lýðn'um, demos.
LAUSN RÓMVERJA: Rómverjar voru laga-
smiðir ágætari en aðrar fornþjóðlr og var ein-
kenni á stjórnmálum þeirra. Valdið fengu þeir
hins vegar að síðustu í hendur keisarans, sem
talinn var holdi klæddur guð. Stjórnskipun
Rómverja er því talin ein grein hins aust-
ræna guðveldis, „the divine kingship".
II. MIÐALDIR.
Á miðöldunum var megin inntaki hinnar
fornu guðveldishugmyndar haldið í stjórn-
skipan Evrópu. Hið eiginlega vald var guðs.
Stjórnmálaátök, að því leyti sem þeim var til
að dreifa, voru um hltt, hver eða hvaða að-
IIjI skyldi kallast handhafi hins guðlega valds,
fara með umboð Guðs á jörðu. Þessi átök voru
milli páfans og klerkanna annars vegar og
keisarans og aðalsins hins vegar. Þannig var
um flokkaskiptinguna á Ítalíu í Guelfa (páfa-
sinna, heitið samstofna „hvolpur" og mun
hafa verið gælunafn á þýzkum fursta) og Ghí-
hellinga (keisarasinna, heitið dregið af Waibl-
Ingen, nafni á ein'um af köstulum Hohenstaufa,
en kelsararnir þýzku voru af þeirri ætt).
III. NÝJA ÖLDIN.
Með endurreisninni síðast á miðöldum verð-
ur breyting á viðhorfinu til stjórnmála. Menn
taka ekki aðeins að leiða hugann að því hver
eða hverjir eigi að stjórna, heldur hvernig
skuli stjórnað. Er það upphaf þess meginvið-
horfs. sem ríkt hefur í stjórnmálum Evrópu
ollt til þessa dags. Ríkishugtakið tekur að
skipa öndvegi. Greina má sundur þrjá megin-
þætti í þróun ríkishugtaksins og er hver um
sig framlag ákveðinna þáttaskipta t sögu
Evrópu.
1. RÍKISHUGTAK ENDURREISNARINNAR:
Ríkið skal vera listasmíð.
Reynt skal að skapa ríkisheild er samsvari
að nokkru þvf er listamaður býr til llstaverk
sitt og fellir saman ólíka þætti f eina heild.
Tveggja viðhorfa gættf hinsvegar er gera átti
grein fyrir á hvern hátt listasmíð þessi ætti
zð verða til.
Annars vegar var skoðun Machiavelli (fram-
sett í ritinu Furstlnn) að rfkið ætti að skapast
FYRIR SNILLIGÁFU EINS MANNS, sem ekki
mætti’ taka tillit tll neins annars en þess verks
sem hann væri að vinna.
Hinsvegar er hugmynd Thomas Moore um
Eftir Guðmund
Sveinsson
Utopía, sæluríkið þar sem tekið er tillit til
sem flestra og reynt að samræma en ekki
þvinga.
2. RÍKISHUGTAK SIDBÓTARINNAR:
Stjórn ríkisins á að grundvallast á þingræði
(parlamentarisma).
Til grundvallar ákvörðunum eiga að liggja
rökræður, mat á ólíkum sjónarmiðum.
Parlamentarismtnn í þv! formi, sem við
þekkjum hann er fyrst og fremst germanskt
fyrirbæri (eins og sjálf siðbótin). Rætur hans
eru hins vegar vafalaust margar. Eln er minn-
ing um FORN GERMÖNSK ÞING (sbr. Alþingi
okkar og hið enska þing Witangemot). Önnur
er HUGMYND siðbótarinnar UM HINN AL-
MENNA PRESTSDÓM, þ. e. a. s. samvizka
mannsins á að fella dóm, en ekki skal treyst
afdráttarlaust óskeikulleik þeirra, sem fara
með geistleg eða veraldleg embætti.
3. RÍKISHUGTAKIÐ EFTIR FRÖNSKU
STJÓRNARBYLTINGUNA:
Stjórnað skal eftir hugsjónastefnum (stjórn-
málastefnum).
Eftir stjórnarbyltinguna frönsku koma fyrst
fram í Evrópu raunverulegar stjórnmálastefn-
'ur. Má greina þar milli fjögurra megin stefna.
Skal þeirra getið og aðaleinkenna hverrar um
sig.
A) Konservatisminn (íhaldsstefnan):
Einkennl:
a) Virðing fyrir hinu gamla og hefð-
bundna.
b) Stéttaskipting viðurkennd (sbr. „stétt
með stétt").
c) Einkaframtak.
d) Þjóðernisstefna.
B) Liberalisminn (frjálslynda stefnan):
Einkenni:
a) Frelsið talið undirstaða og aflgjafi
framfara og þróunar.
b) Sköpuð slagorðin: „Lassez faire" (alit
látið þróast f friði, að vild) og „Leben
und leben lassen" (að lifa og láta lifa).
c) Einkaframtak.
C) Radikalisminn (hin róttæka stefna, af lat.
radix = rót);
Einkenni:
a) Frelsið á að grundvallast og takmark-
ast af jafnrétti, bræðralagi.
b) Rfkið þarf að vernda og tryggja þegna
sína (tryggingar).
c) Skattar skulu lagðir á eftir efnum og
ástæðum.
d) Ríkið þarf að takmarka athafnasvið ein-
staklinganna. Samrekstur talinn æski-
legri á mörgum sviðum.
Mest fyrir áhrif radikalismans þróaðist í
Evrópu ríkishugmynd sú, sem nefnd hefur
verið VELFERÐARRÍKIÐ (Welfare state) og
hefur bæðf konservatisminn og liberalisminn
fallist á hana í meginatriðum.
D) Socialisminn (jafnaðarstefnan):
Einkenni:
a) Áætlunarbúskapur.
b) Stéttlaust þjóðfélag.
c) Ríkisrekstur.
d) Alþjóðahyggja.
Socialismtnn hyggst koma á SAMEIGNAR-
RÍKI.
NIÐURLAG.
Margir stjórnmálaflokkar Evrópu hafa mark-
að sér stefnu með því að sækja hugmyndir til
fleiri en einnar þeirra meginstefna, sem nefnd-
ar hafa verið. Er það ástæðan til hversu skilin
milli stefnuskránna hjá flokkunum eru oft ó-
Ijós. Þennan glundroða má greinilega marka af
ummælum tveggja nafnkenndra stjórnmála-
manna í Danmörku. Danski íhaldsmaðurinn
Christmas Möller sagði eitt sinn:
„Við erum allir socialistar"
Jafnaðarmaðurinn Hans Hedtoft var gætnarí,
en hann fullyrti: „Við erum allir liberalistar
(frjálslyndir)."
Framhald af bls. 3.
starfsfólk hinna ýmsu verksmiSja.
Þarna var sægur fulltrúa frá velflest-
um kaupfélögum á landinu, allir komn-
ir í boSi ISnstefnunnar aS sjá og skoSa
meS eigin augum hvaS gerzt hefur í
íslenzkum iSnaSi undanfarin ár. ÞaS
mátti sjá aS grettistök eru ekki ein-
göngu fyrirbæri er íslenzkar forn- og
þjóSsögur benda á og segja frá. Þarna
hafSi samvinnuhreyfingin sannarlega
lyft grettistaki.
ÞaS er bæSi gagnlegt og nauSsyn-
legt aS starfsfólki hinna mörgu kaup-
félaga gefist kostur á aS efla kynnin
sín á milli og ræSast viS um áhugamál
sín og tilhögun á dreifingu vörunnar
heima fyrir. Á þann hátt getum viS
hinir yngri lært og numiS af margra
ára reynslu þeirra eldri. Eins og efni
stóSu til, mátti sjá aS mikiS var skoS-
aS og mikiS var spurt, og efalaust og
vonandi gerS mikil og góS innkaup,
samvinnuverksmiSjunum og kaupfé-
lögunum í hag. Og ekki er hvaS minnst
um vert aS vel takist til um sölu vör-
unnar heima fyrir, en á því hvílir öll
afkoma kaupfélaganna eg ábyrgSin er
starfsfólksins. ÞaS verSur hverjum
góSum starfsmanni aS vera ljóst.
Tilgangur minn meS þessum fáu lín-
um var sízt sá aS hlaSa niSur heilum
ósköpum af orSaflaumi, heldur sá einn
aS þakka af alhug öllum þeim, er unnu
aS þessari stórkostlegu kynningu og
gáfu okkur innsýn í mikilsverSa starf-
semi, alþjóS til heilla.
Magnús Karl Antonsson, Ólafsvík.
8 SAMVINNAN