Samvinnan - 01.12.1969, Síða 34

leggjendur gætu notað. í leit
skipuleggjendanna að mæli-
kvarða á lífsvon einstakra byggð-
arlaga megum við vænta þess að
þeir hafi tilhneigingu til að nota
aðferðir sem eru ekki út af eins
grófar og dæmið um skólavaxtar-
miðstöðvarnar í Noregi er, en þó
eitthvað í þá áttina. Við megum
líka vænta þess að þeir sýni til-
hneigingu í þá átt að treysta
hver á annan, og að þá geti auð-
veldlega farið svo, að það liggi
við að segja megi: Jón sagði mér,
en ég hafði áður sagt honum. í
skýrslu embættismanna Príverzl-
unarbandalags Evrópu, sem ný-
lega hefur borizt út, segir að
efling vaxtarmiðstöðva sé heppi-
leg leið í byggðamálum, — og er
þar vitnað til meðal annarra
norskra embættismanna, — og að
íbúafjöldi slíkra vaxtarmiðstöðva
verði að vera 30.000 íbúar. Það
var skemmtileg tilviljun að þarna
skýtur upp kollinum sama tala
og í Noregi.
Það er því ekki þægilegt verk
sem þeir hafa fengið sem eiga
að segja til um og ákveða hvaða
staðir eru lífvænlegir, nema í
þeim löndum þar sem valdamenn
eru hafðir yfir og óháðir gagn-
rýni almennings. Skilyrði fyrir
árangursríkri skipulagningu sem
stefnir að því að mismuna mark-
visst byggðarlögum er því að
völdin séu sem minnst hjá al-
menningi. Skipulagning sérrétt-
inda tókst að nokkru á tímum
hinna fyrstu dönsku einvalda á
sautjándu og átjándu öld, þegar
komið var á hinum svokölluðu
bæjarsérréttindum í nýlendunni
Noregi, en hefur að mestu mis-
tekizt í Noregi síðustu árin, þrátt
fyrir aukin áhrif stjóraveldisins.
Tvenns konar vaxtarmiðstöðvar
Vaxtarmiðstöðvum má skipta á
grófan hátt í tvo hópa eftir því
hvort vöxtur þeirra verður til
þess að efla upplandið og gera
það lífvænlegra eða hvort hann
er orðinn til fyrir arðrán á upp-
landinu. Dæmi um uppbyggilegar
vaxtarmiðstöðvar eru mörg hér á
landi. Þar ber mest á vinnslu-
og viðskiptamiðstöðvum sveit-
anna. Uppbygging Egilsstaða hef-
ur verið studd fjárhagslega og
á annan hátt af íbúum allra
hreppa Fljótsdalshéraðs, svo að
einn staður sé nefndur. Dæmi
um hið gagnstæða er heldur ó-
hægara að nefna hér á landi frá
síðustu árum. Ég spái því hins
vegar, að mjög auðvelt sé að
spilla fyrir vexti slíkra miðstöðva
eins og Egilsstaða, ef menn taka
upp á því að tengja vöxt og við-
gang Egilsstaða því, að þangað
sé dregin þjónusta neðan af
fjörðum. Ef farið verður að nota
vöxt Egilsstaða sem afsökun fyrir
því að dregið er úr lífsskilyrðum
á fjörðunum, er ekkert eðlilegra
en að fólk á fjörðunum ekki að-
eins láti hagsmuni Egilsstaða
lönd og leið, heldur beinlínis
sjái þann kost vænstan að vinna
gegn þeim. — Á Norðfirði eru
nokkrar stofnanir og fyrirtæki
sem þjóna öðrum byggðarlögum
á Austfjörðum. Á meðan Norð-
firðingar gera ekki kröfu til að
njóta sérréttinda umfram aðra
útgerðarstaði á Austurlandi um
aðgang að fiskimiðum og lánsfé
til atvinnuuppbyggingar, mega
þeir miklu frekar en ella gera
sér vonir um stuðning fólksins
á hinum fjörðunum við eflingu
þeirrar þjónustustarfsemi sem
vísir er að í kaupstaðnum.
Skipulagning sérréttinda-
miðstöðva
Þó að þéttbýli hafi lengi verið
í vexti yfirleitt hér á landi, eru
þess nokkur dæmi að þéttbýlir
staðir hafi lagzt í eyði. Nýleg
dæmi um þetta eru Hesteyri í
Sléttuhreppi og Skálar á Langa-
nesi. „Góðviljaðir" menn vilja
sumir að „þjóðfélagið“ komi í veg
fyrir að fólk glæpist á að festa
fé og binda sig við slíka vonlausa
staði. Fremsta nauðsyn er að
sjálfsögðu á því að upplýsa fólk
um þau lífsskilyrði sem bjóðast
því og þá þurfa þeir sem upplýsa
eiga fólk að vera upplýstir sjálf-
ir. Verra er að átta sig á því
hvernig „þjóðfélagið" á að geta
í eitt skipti fyrir öll sagt við
fólk: Þessi staður fær upp frá
þessu enga opinbera fyrir-
greiðslu. Þetta er af því að íbúar
þeirra staða sem um ræðir eru
hluti af þjóðfélaginu, og á meðan
þeir hafa hagsmuna að gæta á
sínum stað, munu þeir væntan-
lega verja þá og treysta eftir
föngum, bæði atvinnu og hús-
næði. Það er sá hluti þjóðfélags-
málanna sem við látum okkur
mestu varða, hvert á sínum stað.
Þar sem lífsvon hvers staðar er
meira eða minna teygjanleg, er
aðeins unnt í þjóðfélagi þar sem
völd og áhrif íbúanna eru hverf-
andi lítil að veita loforð til fram-
búðar einhverjum hluta íbúanna
um að ekki verði tekið tillit til
óska þeirra.
Slíkir skipulagserfiðleikar í
landi með nokkru almennings-
valdi koma enn betur fram, ef
taka á upp þá stefnu almennt að
efla sérréttindavaxtarmiðstöðvar.
Það er nefnilega engin leið að
skera úr því endanlega og til
frambúðar, hvaða staður hljóti
að verða vaxtarmiðstöð í tiltekn-
um landshluta. Hvernig er það
til dæmis með vestanvert Norð-
urland? Ef Húnvetningar, Skag-
firðingar og Siglfirðingar gera
ráð fyrir því að aðeins einn
staður í þessum landshluta eigi
að vaxa og það á kostnað núver-
andi atvinnu og þjónustu á öðr-
um stöðum, má búast við lang-
varandi skæruhernaði um fjár-
veitingar og fyrirgreiðslu í lands-
hlutanum, þar til augljóst verður
og óumdeilanlegt, hver ber sigur
úr býtum.
Togstreita milli nágrannastaða
um atvinnutæki og stofnanir er
svo sem engin nýlunda. Sjaldnast
eða aldrei hefur þó verið um að
ræða líf eða dauða einstakra
staða hér á landi í slíkri tog-
streitu. Ef tekin yrði upp sú
stefna að efla vaxtarmiðstöðvar
með því að draga úr atvinnu- og
þjónustuskilyrðum nágrannastað-
anna, yrði togstreitan um miklu
alvarlegri hluti. Á meðan ekki
hefur verið endanlega ákveðið,
hvaða staður skuli verða vaxtar-
miðstöð, — og í landi þar sem
almenningur hefur talsverð völd,
verður það seint, — verður á-
kvörðun um uppbyggingu hvers
einstaks atvinnufyrirtækis eða
stofnunar ekki aðeins spurning
um þá atvinnu og þá þjónustu
sem viðkomandi fyrirtæki eða
stofnun mun veita, heldur vita
menn að tilvera hvers nýs fyrir-
tækis og hverrar nýrrar stofnun-
ar er vog á lóðarskálina, þegar
meta á hvaða staður skal verða
vaxtarmiðstöð, og því getur slík
ákvörðun verið spurning um
framtíð allra þeirra atvinnufyrir-
tækja og stofnana sem fyrir eru.
Þegar málið er orðið svo alvar-
legt, er hætt við-að menn skirrist
einskis í baráttunni og standi
fyrir fjárfestingu sem ekki hefði
þótt koma til greina, ef allir vissu
að ekki væri stefnt að því að
dæma þá úr leik algerlega. Það
verður ekki vitað fyrr en á reyn-
ir, hvað slíkur stríðskostnaður
verður mikill.
Hvernig verða málefni Akureyrar
landsmál?
Óánægja fólks utan Reykjavík-
ur, og að einhverju leyti Reyk-
vikinga einnig, með vöxt Reykja-
víkur og nágrennis er gömul. Nú
seinustu árin hefur aukizt nokkuð
umtal um að vænlegt væri að
efla svo Akureyri til vaxtar að
meira af fólksfjölguninni hafn-
aði þar í stað þess að hafna í
Reykjavík og nágrenni. Málið
hefur stundum verið flutt þannig,
að það væri ekki gott fyrir þjóð-
lífið á neinn hátt að meirihluti
þjóðarinnar safnaðist fyrir á ein-
um stað og heilbrigðara jafnvægi
kæmist á, ef Akureyri næði að
vaxa myndarlega. Ég dreg það
ekki í efa, að slíkt sé mælt af
heilum hug af þeim sem svo tala,
en mér þykir næsta ólíklegt að
það séu slíkar hugmyndir um
einhverja „heilbrigða“ dreifingu
fólksfjöldans um landið, sem
kyndi mest undir óánægju al-
mennings með fólksfjölgunina í
Reykjavík og nágrenni, eins og
hún birtist í tali fólks um
„Reykjavíkurvaldið" til dæmis.
Hér er heldur um að ræða sjálfs-
bjargarviðleitni fólks víða um
land, sem vill verja og treysta
atvinnu sína og sinna, eignir og
þann félagsskap sem það á heima
í. Hvort íbúar Reykjavíkur og ná-
grennis eru 50 eða 55% þjóðar-
innar skiptir minna máli en undir-
stöðulífsskilyrði fólksins í hverju
byggðarlagi. Það er því næsta
ólíklegt að Rangæingar, Húnvetn-
ingar eða Norðmýlingar sjái sér
mikinn hag í því að fórna miklu
af áhrifum sínum á þjóðmál til
þess að efla Akureyri, ef efling
Akureyrar er gerð að sérstöku
máli, en leiðir ekki af almennum
ráðstöfunum til eflingar atvinnu
og bættrar þjónustu utan Reykja-
víkursvæðisins
Samkynja sveitarfélög
Það má segja að atvinnulíf
landsins sé ekki ósvipað veður-
farinu, óstöðugt, jafnvel svipti-
vindasamt, og útlitið oftast ó-
tryggt þó að yfirleitt fari ekki
illa. Allur atvinnurekstur, og þá
ekki sízt öll útgerð og fiskverk-
un, er alltaf annað veifið háður
því að sérstakar ráðstafanir séu
gerðar til að standast áföllin eða
komast hjá þeim. Vegna þessara
sviptivinda vill stöðugt koma upp
ósamræmi rnilli getu atvinnufyr-
irtækja og skuldbindinga þeirra.
Stundum nær slíkt misræmi til
alls landsins, en oft einungis til
einstakra byggðarlaga eða at-
vinnufyrirtækja. Til þess að draga
úr misræininu hefur oftar og oft-
ar farið svo, að íbúar viðkom-
andi byggðarlaga hafa tekið á
sig sameiginlega aukna ábyrgð á
atvinnurekstrinum. Hefur þetta
orðið með ýmsum hætti. Stund-
um hafa sveitarfélögin tekið á
sig alla ábyrgð af atvinnurekstr-
inum. Dæmi um það er bæjar-
útgerðin í Reykjavík. Stundum
hafa hreppsfélögin verið aðaleig-
endur í útgerðar- og fiskverkun-
arhlutafélagi eins og á Stokks-
eyri, og oft ábyrgjast sveitarfé-
lögin lán til atvinnureksturs. Á
flestum útgerðarstöðum hefur
það því farið svo að sveitarfélög-
in hafa fleytt atvinnurekstrinum
áfram með einhverjum ráðum,
þegar nauðsyn hefur krafið. Þetta
hefur ekki orðið fyrir markvissa
stefnu að ofan í þessa átt, held-
ur fyrir það að hér hefur verið
til stjórntæki, sem íbúarnir gátu
notað til að leysa vanda sinn á
eigin ábyrgð. Aðrar leiðir til að
ná samræmi milli skuldbindinga
34