Samvinnan - 01.12.1969, Síða 38

Sigfinnur Sigurðsson:
Um verkefni
sveitarfélaga og ríkis
legustu unglingar hverrar byggð-
ar hverfi þaðan um leið og lang-
skólanám þeirra hefst og sjáist
þar ekki nema sem gestir. Síðar
komi svo e. t. v. að því að for-
eldrar þeirra flytji einnig á brott
til þess að þeir megi dveljast
nær börnum sínum í ellinni.
Atvinnufyrirtæki úti um land
hafa furðulega fáa háskóla-
menntaða menn í þjómistu sinni
eða menn, sem á annan hátt hafa
aflað sér sérþekkingar í þágu at-
vinnulífsins. Hér verður ekki
komizt hjá að minnast á þátt
samvinnuhreyfingarinnar, er víða
rekur fyrirtæki, sem eru lífsakk-
eri heilla byggða í atvinnulegu
tilliti. Samvinnuhreyfingin virð-
ist hafa verið furðulega sljó við
að klófesta menntuðustu menn
sem völ var á í sína þjónustu.
Hvað eru t. d. margir langskóla-
menntaðir menn í þjónustu kaup-
félaga Húnvetninga, Skagfirð-
inga, Eyfirðinga og Þingeyinga?
Sumir segja að sú menntun, sem
menn öðlist hér við langskóla-
göngu, sé þessum fyrirtækjum
einskis virði. Víst má gagnrýna
hagnýtt gildi eða öllu fremur
skort á hagnýtu gildi þeirrar
menntunar, sem menn fá t. d.
við háskólanám í viðskiptafræð-
um, en það er athyglisvert, að
margir þeir, sem telja hagnýtt
gildi háskólanáms lítils vert,
leggja um leið allt kapp á það
að börn þeirra geti notið háskóla-
menntunar. Og almennt má vafa-
laust segja, að í þjóðfélagi okkar
í dag afli þeir einstaklingar, sem
bezta námshæfileika hafa, sér al-
mennrar framhaldsmenntunar og
síðan ýmiss konar sérfræðikunn-
áttu. Það hefur líka verið orðað
við höfund þessa greinarkorns,
að við langt nám verði menn
fjarlægir þeim anda, sem að
baki samvinnuhreyfingarinnar
býr — hinum rétta samvinnu-
anda. Ekki er ég kannski alls
kostar fær um að dæma um gildi
þessarar kenningar, en mér sýn-
ist hún vera vitleysa. En sé hún
rétt, væri þá ekki skynsamara
fyrir samvinnuhreyfinguna að
nýta skóla sinn — Samvinnuskól-
ann — til þess að framhalds-
mennta þá starfsmenn, sem ráðn-
ir yrðu til fyrirtækja samvinnu-
hreyfingarinnar eftir að þeir haíi
aflað sér beztu fáanlegrar mennt-
unar í fræðslustofnunum hins op-
inbera — í stað þess að reka al-
mennan verzlunarskóla á svip
uðu stigi og væntanlegum fram-
haldsdeildum gagnfræðaskólanna
í verzlunarfræðum er ætlað að
gera? Slík framhaldsmenntun
gæti t. d. verið fólgin í þekkingu
á sögu samvinnuhreyfingarinnar,
rekstraruppbyggingu íslenzkra
samvinnufélaga o. s. frv. Ég
held að hagnaður samvinnufélag-
anna yrði augljós, en hagnaður
byggðarlaga dreifbýlisins yrði þó
enn meiri. Fjöldi þeirra einstakl-
inga, sem nú flytjast á Reykja-
víkursvæðið á ári hverju, fengi
starfstækiíæri í samræmi við
menntun sína og þekkingu. Þeir
fyndu það, að starfskrafta þeirra
væri óskað í þeirra heimabyggð-
um, en hæfileikar þeirra nýttust
byggðarlögunum á margvíslegan
hátt.
En það eru fleiri fyrirtæki en
samvinnufélögin, sem stuðlað
gætu að því að draga úr atgervis-
straumnum frá dreifbýlinu. Svo
er um öll stærri fyrirtæki á
landsbyggðinni ásamt sveitaríé-
lögunum og stofnunum þeirra.
Einnig mætti minnast á almanna-
samtök eins og verkalýðshreyf-
inguna, sem þarfnast fleiri starfs-
manna.
Loks er rétt að benda á nauð-
syn þess að dreifa eftir föngum
stoínunum ríkisins milli helztu
þéttbýliskjarna landsins. Margar
stofnanir ríkisins, sem aðsetur
hafa í Reykjavík, eru reyndar
ekkert við Reykjavík bundnar
og starfsemi þeirra fer að mestu
fram utan Reykjavíkur. Með
sjálfvirku símasambandi og stór-
bættu samgöngukerfi er nú auð-
velt að reka þessar stofnanir eða
stærstan hluta þeirra utan
Reykjavíkur. Við það ynnist það
tvennt, að starfsmenn stofnan-
anna nýttust þjóðfélaginu betur
og starfsliðið og skyldulið þess
mundi auka styrk viðkomandi
byggðar gegn fólksflutningunum
til Reykjavíkursvæðisins. Sem
dæmi um slíkar stofnanir má
nefna skrifstofu rafmagnsveitna
rikisins, skipulagsskrifstofu bæja,
kauptúna og sjávarþorpa, vita-
málaskrifstofuna, vegamálaskrif-
stofuna, rannsóknarstofnanir at-
vinnuveganna o. fl.
Þá er brýn nauðsyn á, að fleiri
menntastofnanir verði staðsettar
utan Reykjavíkursvæðisins. —
Fjölgun þeirra er hvort sem er
óhjákvæmileg, en staðsetning
þeirra í hinum ýmsu þéttbýlis-
kjörnum úti um landið skapar
menningarlega kjölfestu i við-
komandi héruðum og aukið jafn-
vægi i þvi atgervisstreymi, sem
mér hefur hér orðið svo tíðrætt
um.
Björn Friðfinnsson.
Hlutföll þéttbýlis og dreifbýlis á
íslandi 1910— ■1967.
Ár Þéttbýli % Dreifbýli %
1910 32,2 67,8
1920 42,7 57,3
1930 54,5 45,5
1940 61,7 38,3
1950 72,3 27,7
1960 81,9 18,1
1967 85,3 14,7
Sveitarfélög eru 227 á landinu,
þau eru of mörg. Af þeim hafa
150 sveitarfélög færri en 300
íbúa, 58 sveitarfélög hafa 300—
1000 íbúa, en 19 hafa fleiri en
1000 íbúa hvert.
Út af fyrir sig gefa þessar stað-
reyndir til kynna, að skipting
landsins í sveitarstjórnarumdæmi
sé ekki hagkvæm, en margt fleira
kemur til, sem ekki verður rak-
ið hér. En nú er unnið markvisst
að því að undirbúa sameiningu
sveitarfélaga. Það er m. a. gert
með því að kynna vandamálin
og auka skilning á kostum og
göllum þeirra tillagna, sem liggja
fyrir um sameiningu.
Gera sveitarstjórnir skyldu sína?
Óhætt er að fullyrða, að flest-
um sveitarfélögum er það alger-
lega ofviða vegna smæðar að
sinna þeim skyldum, sem á þau
eru lagðar. Þetta bitnar á íbú-
unum. íbúarnir njóta ekki hlið-
stæðrar þjónustu og stærri sveit-
arfélög veita skv. lögum, hvað
þá heldur að þar sé nokkur
möguleiki að veita þjónustu um-
i'ram beina skyldu. Eitt gleggsta
aæmið eru fræðslumálin og heil-
brigðismálin, sem víða er mjög
abótavant.
I sveitarféiögum, sem ekki hafa
ráðið bæjarstjóra eða sveitar-
stjóra, fer oddviti venjulega með
framkvæmdastjórn. atörf hans
eru oftast hrein aukastörf með
þvi markmiði annars vegar að
innheimta sveitarfélagsgjöld, sem
fara eiga að mestum hluta til rik-
isins, og hins vegar að standa í
stappi við ríkissjóð og fleiri um
styrki og lán til löngu tímabærra
verkefna, sem sveitarfélagið
sjálft hefði getað staðið undir.
Opinber þjónusta og sveitarfélög
Á undanförnum árum hefur það
orðið ljósara en fyrr, hve mikla
nauðsyn ber til endurskoðunar á
þjónustuhlutverkum hinna ýmsu
opinberu aðila. Þetta á við um
skipulag og framkvæmd þjónust-
unnar ekki síður en fjáröflun til
framkvæmda og rekstrar. Þetta
verður hér gert að umræðuefni
að því er tekur til sveitarfélag-
anna og tengsla þeirra við rikis-
valdið.
Ástæðurnar til þess, að endur-
skoðunar er þörf, eru ekki þær
að hið opinbera veiti nú verri
þjónustu en fyrrum; þvert á móti
munu allir sammála um, að þjón-
ustan hefur, þegar á allt er litið,
aldrei verið umfangsmeiri né
betri gagnvart borgurunum held-
ur en í dag.
Ástæðurnar til þess, að endur-
skoðunar er nú þörf, eru einkum
tvíþættar. Annars vegar er nauð-
synleg samræming og einföldun
þeirra kerfa sem fyrir eru, bæði
þeirra er snerta samskipti ríkis
og sveitarfélaganna og ekki síð-
ur þeirra, er snerta samskipti
þessara aðila við borgarana. Sem
dæmi um hið fyrra má nefna
greiðslustrauma tryggingakerf-
anna og heilbrigðismálanna, en
dæmi um hið síðara væru
fræðslu- og menntamálin og fé-
lagsmálaþjónustan.
Nú er það svo að heildarendur-
skoðun og sér í lagi heildarbreyt-
ingar orka að ýmsu leyti tvímæl-
is. En með því er átt við, að
stórir þættir þjónustunnar, jafn-
vel fleiri en einn, séu teknir fyrir
og stokkaðir upp. Kemur þar
hvort tveggja til, að slíkt tekur
mikinn tíma í undirbúningi og
mjög erfitt er að gera sér ná-
kvæma grein fyrir ýmsum auka-
verkunum slikra breytinga.
En það er höfuðnauðsyn, að
stjórnendur séu sífellt á verði um
að virkja þær nýjungar, sem
komið geta að gagni við að bæta
eða auka sanngjarna þjónustu
eða þjónustukerfi með sem
minnstum tilkostnaði miðað við
þann árangur sem vænta má.
Hins vegar er endurskoðun
verkefna og hlutverkaskiptingar
orðin mjög brýn að því er tekur
til sveitarfélaganna sjálfra, þeirra
isjálfra vegna, þ. e. borgaranna í
hverju sveitarfélagi. Þess gerist
ekki þörf að rekja sérstaklega þá
þróun, sem átt hefur sér stað í
tæknilegum framförum og þróun
byggðamála undanfarna áratugi.
En minnzt skal í þessu tilliti ann-
ars vegar gamalla stjórnunar- og
þjónustuhátta, og hins vegar mik-
illar aukningar þéttbýlis í land-
inu, fólksfækkunar í sveitum,
bættra samgangna og aukinna
þjónustukrafna almennings til
þess opinbera og þá ekki sízt til
sveitarfélaganna.
Sveitarstjórnarmenn finna oft
mjög til þess, hve máttarvana
38