Samvinnan - 01.12.1969, Page 40

sveitarfélaga
framt að teljast mikilvægt, að
reglur þessar samræmist reglum
þeim, sem ríkið setur um eigið
reikningshald.
Hvað um hina blönduðu mála-
i'lokka í framtíðinni?
A. Löggæzla
Löggæzlukostnaðurinn er að
hluta til í höndum sveitarfélag-
anna, en ríkisvaldið fer þar með
yfirstjórn svo og öll dómsmálin.
Eðli málsins samkvæmt ætti rík-
ið að fara eitt með öll þessi mál.
Það má sýna fram á það, að gild-
andi umdæmaskipting um lög-
gæzlu er mjög óhagkvæm. Bend-
ir margt til þess, að væri löggæzl-
an í landinu endurskipulögð með
hagsmuni heildarinnar í huga, þá
myndu koma fram lögsagnarum-
dæmi, sem engan veginn færu
eftir sýslu- eða lögsagnarumdæm-
um eins og þau eru í dag. Þegar
tillit er tekið til stjórnunar,
framkvæmdar og ábyrgðar, sem
í þessu efni er allt í höndum rík-
isins, þá virðist eðlilegt, að það
hafi hér af einnig allan kostnað.
B. Skólamál
Menn eru almennt sammála um
það, að framkvæmd og fjármála-
leg ábyrgð, sem fari saman í
einni hendi, tryggi mesta hag-
kvæmni í nýtingu fjármunanna
og sé betur til þess fallin að
tryggja árangur starfsins.
Það kemur því mjög til álita
að sveitarfélögin annist í fram-
tíðinni allt skyldunámsstigið, að
öðru leyti en því er tekur til
heimavistarþarfar, en sleppi þess
í stað allri annarri framkvæmd
og ábyrgð í skólamálum. Við
stækkun sveitarfélaganna frá þvi
sem nú er myndu skapast eitt
eða tvö fræðsluhéruð í hverju
sveitarfélagi í stað þess að nú
eru þau flest ekki nema brot
úr hagkvæmustu stærðargráðu
fræðslu- eða skólahéraðs og
verða að leita samvinnu við ná-
grannana með misjöfnum ár-
angri.
C. He;lbrigðismál
Um það finnast ekki ákvæði í
lögum. hver skuli reisa eða reka
sjúkrahús. En reynslan hefur
sýnt það að sjúkrastofnanir verða
ekki starfræktar nema á lands
eða landsfjórðunga gnindvelli.
Öðru máli gegnir um sjúkraskýli.
Kostnaðurinn við stofnfram-
kvæmdir á að koma frá sveitar-
félögunum, en reksturinn á að
vera tryggður fjárhagslega með
sjúkratryggingum einum saman.
Hitt er svo annað mál, hverjir
greiða eiga sjúkratryggingarnar.
Kemur þar án vafa gamli þrí-
hyrningurinn: hinn tryggði, rík-
ið og sveitarfélögin.
Ýmis atriði
Barnavernd, barnaheimili,
heimilishjálp, málefni aldraðra
svo og framfærsla, ef um bjarg-
arskort er að ræða, eru allt verk-
e!ni, sem sveitarfélögin væru
bezt fær um að leysa ein af
hendi. Hins vegar er það mjög
þýðingarmikið, að hætt verði að
höggva af tekjustofnum sveitar-
félaga með lögbundnum framlög-
um til ríkistrygginganna. Það
myndi einfalda alla greiðslu-
strauma mjög mikið, ef t. d. Jöfn-
unarsjóður sveitarfélaga yrði
lagður niður í staðinn í sinni nú-
verandi mynd.
Hér á undan hefur verið drep-
ið á stærstu þætti verkefna, sem
ríki og sveitarfélög fara sameig-
inlega með. Auk þess heyrir til
fjöldi smærri atriða, sem hér
verða ekki talin.
Þá væri full ástæða til að
fjalla í þessu sambandi einnig
um tekjustofna. Um þá skal ekki
fjölyrt hér, en benda má á það,
að í framtíðinni mun verða nauð-
synlegt fyrir sveitarfélögin að
ráða yfir tveimur höfuðtekju-
stofnum: tekjuútsvörum og fast-
eignasköittum. Þetta verður ljóst,
þegar þess er gætt, hve mikill
hluti útgjalda hvers sveitarfé-
lags er beint tengdur velferð og
þjónustu við einstaklinga annars
vegar, t. d. fræðslumál, heilbrigð-
ismál, íþróttir og ýmsa félags-
starfsemi, og hins vegar hve mik-
ill hluti er í hlutfalli við byggt
svæði í þéttbýli, t. d. gatnagerð,
holræsagerð, skipulagsmál, eld-
varnir o. fl. Eftir sameiningu er
vitað að í mörgum sveitarfélög-
um verða bæði þéttbýlissvæði og
strjálbýlissvæði. Þá verður nauð-
synlegt að kunna að rata milli-
veg í sköttum til aukins réttlætis,
t. d. að íbúar í strjálbýli greiði út-
svör eins og allir aðrir, en verði
stórlega ívilnað í fasteignaskött-
um.
Tekjustofnamálin eru flóknari
en svo að unnt sé að taka afstöðu
til þeirra jafnframt hugleiðingum
um breytt fyrirkomulag verkefn-
anna.
Niðurstaða:
í stuttu máli má segja að
stefna sveitarfélaganna sé fólgin
í eftirfarandi:
Á vegum sveitarfélaganna skal
leitað skynsamlegra lausna um
sameiningu sveitarfélaga.
Sveitarfélögin eiga að annast
alla þá þjónustu, sem telja má, að
hlutfallslega jöfn þörf sé fyrir í
hverju byggðarlagi og krefst
meiri beinna tengsla við borg-
arana heldur en þjónusta ríkis-
ins. Sveitarfélögin fái tekju-
stofna, sem samsvara verkefn-
unum betur en nú er.
Sigfinnur Sigurðsson.
Bjarni Þórðarson:
Tekjuöflun
Inngangur
Mér hefur verið sett það fyrir
að skrifa greinarkorn um tekju-
öflun sveitarfélaga. Ekki er það
viðfangsefni þess eðlis, að grein
um það geti orðið skemmtilestur,
og ekki líklegt að aðrir leggi sig
niður við lestur hennar cn sér-
stakir áhugamenn um sveitar-
málefni.
Fyrirmæli um tekjuöflun sveit-
arfélaga er að finna í lögum nr.
51/1964 um tekjustofna sveitar-
félaga. Þar eru sveitarfélögunum
fengnir eftirtaldir tekjustofnar:
Fasteignaskattur.
Aðstöðugjald (heimildarákv.).
Framlag úr Jöfnunarsjóði.
Útsvör.
Auk þessa afla sveitarfélögin
sér tekna með ýmsum öðrum
hætti, svo sem vatnsskatti, hol-
ræsagjaldi og hafnargjöldum.
Þær tekjur eru oftast greiðsla
fyrir selda vöru eða þjónustu,
og oft er það svo, að tekjur af
slíkri starfsemi standa ekki und-
ir kostnaði við öflun þeirra, svo
að t. d. vatnsveitur og hafnar-
gerðir eru baggar á sveitarfélög-
unum.
Þá hafa fjöldamörg sveitarfé-
lög efnt til áhættumikils atvinnu-
reksturs á beinan og óbeinan
hátt, svo sem útgerðar. Ekki er
efnt til þess konar atvinnurekst-
urs með gróðasjónarmið í huga,
heldur fyrst og fremst eða ein-
göngu af brýnni þörf til þess að
viðhalda sæmilegu atvinnu-
ástandi. Mörg sveitarfélög hafa
orðið fyrir miklum skakkaföllum
af útgerð.
Miklum hluta af tekjum sveit-
arfélaga er ráðstafað af löggjaf-
anum til ýmiss konar þjónustu
við íbúana. Þær skyldur, sem
sveitarfélögunum eru lagðar á
herðar, eru m. a. bygging og
rekstur rkóla, löggæzla, greiðsla
framlaga til almanna- og sjúkra-
trygginga. eldvarnir o. fl. Auk
þess eru ólögboðnar skyldur, sem
sveitarfélögin verða að takast á
hendur — og á ég þar einkum
við kaupstaði og kauptún — svo
sem vegagerð, hafnargerðir,
vatnsveitur, holræsagerðir, heil-
brigðisþjónusta, sorphreinsun og
margvísleg félags- og menning-
arstarfsemi.
Löggjafinn hefur algjört sjálf-
dæmi um það, hvaða skyldur eru
lagðar á sveitarfélögin, og hefur
oft gengið lengra en góðu hófi
gegnir í því að hlaða útgjöldum
á sveitarfélögin, þar sem þeim
er sjaldnast séð fyrir tekjum til
að standa straum af auknum út-
gjöldum. Hafa sveitarfélögin þá
ekki átt annarra kosta völ en að
auka álögur á þegna sína, eða
takmarka önnur útgjöld að öðr-
um kosti. Setja þyrfti hömlur á
rétt löggjafans til þess að leggja
ný útgjöld á sveitarfélögin, án
þess að sjá þeim jafnframt fyrir
auknum tekjum.
Um útgjöld sveitarfélaganna
mun ég ekki ræða frekar, þar
sem það er utan ramma þessarar
greinar. Hefði þó ekki síður ver-
ið ástæða til þess að gera grein
fyrir því, hvernig sveitarfélögin
verja tekjum sínum, en þeirri
hlið málsins, sem að tekjuöflun-
inni snýr.
Læt ég þá inngangi þessum
lokið og sný mér að tekjuöflun-
inni.
Fasteignaskattur
Skylt er hverju sveitarfélagi að
innheimta fasteignaskatt af öll-
um fasteignum innan sveitarfé-
lagsins. Þó eru fasteignir, sem
notaðar eru til sérstakra almanna-
þarfa, s. s. skólar og sjúkrahús,
undanþegnar fasteignaskatti.
Fasteignaskattur er miðaður við
fasteignamat og er 2% af fast-
eignamati byggingalóða, 1% af
matsverði húsa og annarra mann-
virkja og 0,5% af matsverði túna,
garða o. s. frv. Fasteignaskattur
er því ekki háður verðlagsbreyt-
ingum.
Sveitarstjórn getur með reglu-
gerð staðfestri af ráðherra á-
kveðið að innheimta skattinn með
allt að 200% álagi. Hafa fjölmörg
sveitarfélög notfært sér þessa
heimild og innheimta skattinn
yfirleitt með 100% eða 200%
álagi. Þau sveitarfélög munu þó
fleiri, sem valið hafa hærri töl-
una, og þau, sem á síðustu árum
hafa farið inn á þessa braut, inn-
heimta skattinn langflest með
fullu álagi. Rétt er að taka það
fram, að það eru ekki aðeins
kaupstaðir og kauptúnshreppar,
sem notfæra sér þessa heimild,
heldur og fjölmargir hreinir
sveitahreppar.
Álagning fasteignaskatts Og
annarra fasteignagjalda (vatns-
skattur, holræsagjald) byggist á
fasteignamatinu, sem tók gildi 1.
apríl 1942, með þeirri breytingu,
sem gerð var með lögum nr. 33/
1955. Mat húsa, sem metin eru
40