Samvinnan - 01.12.1969, Page 48

í stuttu máli er það að segia um síðustu
bók Þorsteins frá Hamri, Jórvík (1967), að
þungamiðja hennar er ádeila á yfirdreps-
skapinn, hræsnina og þann hátt manna að
draga sig inn í skel til að komast hjá því
að taka afstöðu til manna og málefna, sem
kalla á liðsinni þeirra. Menn, sem ekki þora
að fylgja sannfæringu sinni, eiga ekki upp
á pallborðið hjá skáldinu. Þetta sést ie. t. v.
bezt á þeim orðum, sem hann velur að eink-
unnarorðum annars kafla bókar sinnar:
Ekki þekki ég manninn; úr frásögn Matt-
heusarguðspjalls af því, er Pétur afneitaði
Kristi þrívegis, áður en haninn hafði galað
morguninn eftir að hann var handtekinn í
grasgarðinum.
Þessa frásögn guðspjallsins má að vísu
leggja út á margvíslegan hátt — oftast mun
hún túlkuð sem dæmisaga um það, að Krist-
ur hafi fyrst og fremst höfðað til hins ó-
breytta alþýðumanns — lærisveinar hans
höfðu til að bera mannlega breyskleika og
voru engin ofurmenni. Hér verða þessi orð
Péturs skáldinu á hinn bóginn tilefni til
ádeilu á kjarkleysið, afskiptaleysið — það,
þegar menn stinga höfðinu í sandinn.
Biblíuþekkingin kemur Þorsteini víðar til
góða í þessum kafla, svo sem í ljóðinu
Samkvæmt lögmálinu, þar sem hann deilir
á skinhelgi illmennskunnar, sem felur sig
undir blíðu yfirborði. í ljóðinu í gröfinni
er fjallað um manninn, sem grefur sjálfan
sig lifandi, því að „annars gera aðrir það,“
en fyrir kemur, að hamur hans, sem „ferð-
ast um bæinn,“ mætir einhverjum, „sem
hefur vogað sér / að láta allt sitt uppi.“
Og:
Þá er það,
sem þú byltir þér sárreiður í gröfinni ■—
Hér er það því skortur á kjarki til að taka
aístöðu, sem deilt er á. Á afskiptaleysi
þeirra, sem ekki taka afstöðu af tillitssemi
við aðra, meðan „í Víetnam brenna lifandi
blys glöðum loga / til yndis þeim hjarta-
hreinu,“ er deilt í ljóðinu Barátta, og þeim
sið að láta tilfinningarnar og stórmennsku-
þörfina fá útrás við ofdrykkju er lýst af
nokkurri vorkunnsemi í ljóðinu Þjóðin. í
ljóðinu Þið er því lýst, er menn blygðast
sín fyrir sjálfa sig í ljósi afreka forfeðr-
anna, og á stefnuleysi og stöðnun er enn
deilt í ljóðinu Markmið. Þar kveður þó við
nokkuð annan tón en ella í þessum verkum
undir lokin, þar sem segir:
Hinir hálfmyrtu
efna til mikils vígbúnaðar.
Hér sýnist því vera á ferðinni boðskapur
skáldsins um, að þrátt fyrir allt eigi hið
þjakaða mannkyn sér von, fyrirheit um
upprisu.
Efni þessara ljóða er því alvöruþrungin
heimsádeila, sem ekki stefnir að tilteknum
ádeiluefnum (dæmið um Víetnam hér að
í'raman er einangrað), heldur er deilt á
hina sjálfviljugu einangrun, og boðskapur-
inn er um óskert andlegt frelsi manninum
til handa. Sér á parti er þó ljóðið Jórvík,
samnefnt bókinni, sem ort er út af höfuð-
lausnarsögu Egils. Þar er sérkennilega hald-
ið á efninu, höfundur yrkir fyrir munn
skáldsins, sem látið er óttast dauðann, ekki
geta ort og iðrast eftir að „vér höfum verið
friðmenn hér á götunum," en með loka-
línunni: „Hið bezta var kvæðið flutt,“ er
þó slakað á spennunni, skáldið orti þrátt
fyrir allt kvæði sitt og bjargaði höfði sínu.
Það er erfitt viðfangsefni tuttugustu aldar
skáldi að taka víðfrægt efni á borð við
höfuðlausnarsögu Egils til meðferðar og
vandsloppið frá slíkri bíræfni. Þorsteinn
yrkir kvæði sitt hins vegar af skilningi á
mannlegum veikleikum og víkingshugsjón
Egils og opnar lesendum sýn sína inn í ugg
hans og kvíða um nóttina, áður en hann
átti að þola dóm þeirra konungshjóna. Jafn-
framt heldur hann efninu innan hófsam-
legra marka með aðferðum hins þjálfaða
skálds, sem nákvæmlega veit, hvað við á
að segja, svo að árangurinn verður hnit-
miðuð listasmíði. Eigi að síður á þetta ljóð
kannski ekki alveg nógu vel heima innan
um ádeiluna allt umhverfis það, nema hann
vilji með því draga úr broddi hennar og
leggja áherzlu á tillitið, sem þrátt fyrir allt
verði að taka til mannlegra veikleika.
Fyrsti kafli bókarinnar ber aftur á móti
yfirskriftina Á þjóðveginum og fjalla ljóðin
í honum um lífið og þær hættur, sem þar
mæta manninum. Berlega kemur þetta fram
í ljóðinu Við týnumst, sem hefst þannig:
Við týnumst
gaungum á fjörur
og finnum okkar sjálfa í tætlum.
Hér er fjallað um hættuna á því, að mað-
urinn glati sjálfum sér — sálu sinni — eða
vandkvæðin á því að halda óskertu hinu
upprunalega í eðli sínu. Þörf mannsins fyrir
að láta innibyrgðar tilfinningar sínar fá
útrás er lýst í ljóðinu Dul, og þjáning ein-
staklingsins innan um gleði fjöldans er við-
fangsefnið í ljóðinu Vor. Ekki sízt er þó að
nefna upphafskvæði bókarinnar, Á þjóð-
veginum, samnefnt fyrsta kafla hennar, þar
sem boðuð er þörf mannsins fyrir félags-
skap einhvers og fyrir að hafa einhvern til
að ræða við og hjálpa.
Þriðji kafli Jórvíkur ber yfirskriftina
Til fundar við skýlausan trúnað. Þetta eru
fjögur samstæð ljóð, án sjálfstæðra fyrir-
sagna og samslungin af nokkuð óskyldum
þáttum. Þau fjalla um hugrenninguna með
„brjóstið fullt með úrelt vísindi," sem leitar
trúnaðarins, einlægninnar, í andstöðu við
„stórbetlarann", „krummann á skjánum,"
sem forðast sannleikann, sem menn þola
aðeins „(lof sé guði)“ „harðræði og lima-
lát“ fyrir í útlöndum, en leitar eftir því að
öðlast „lífsins kórónu,“ án þess þó að vilja
þurfa að fórna nokkru til að eignast hana.
Einnig bregður hér fyrir ádeilu á her-
stöðvarmálið í Keflavík, án þess þó að það
verði að neinni uppistöðu í verkinu. í stuttu
máli er hér fjallað um og deilt á viðleitnina
til að öðlast allt án þess að gefa nokkuð í
staðinn, og jafnframt er túlkuð trúin á gildi
trúnaðartraustsins og vonin um sigur þess,
svo að hér er því stillt upp andstæðunum
hræsni : einlægni. Boðskaparins um þörf
mannsins fyrir að líkna öðrum, sem áður
getur, gætir hér og á nýjan leik, ásamt með
því, að trúin á hið sanna og upprunalega í
mannssálinni er aftur uppistaða boðskapar-
ins. í heild er þessi kafli og mjög heil-
steyptur og fágaður, og myndanotkunin er
fjölbreytileg og auðug. Athygli vekur og,
að hér er notuð myndin af kórónu lífsins,
sem alkunn er úr kristnum trúarbókmennt-
um, og er hún notuð þarna til að skapa hug-
renningatengsl á milli boðskapar skáldsins
og boðskapar kristinnar trúar. Með hliðsjón
af öðrum þáttum ljóðsins virðist það því
vera mannúðarboðskapur kristninnar, sem
skáldið vilji hér fella að sínum, þótt um
eiginleg trúarljóð sé hér vitaskuld ekki að
ræða.
Lokakafli Jórvíkur ber síðan yfirskrift-
ina Himinn og gröf. Þar gætir eigin hug-
renninga skáldsins meira en í fyrri köflum
bókarinnar, og myndasmíði er þar veruleg.
Einkum á þetta við ljóðin Glugginn og
Kvöldið, þar sem smekklega eru tengdar
saman tvær myndir, af manninum og glugg-
anum sem samskiptatengilið. Mannleg tengsl
eru einnig yrkisefnið í Úr þjóðsögu, nánar
til tekið óskin um að mótaðilinn vísi skáld-
inu leiðina til skilnings á þjáningum manns-
ins. Til Biblíunnar er enn sótt efni í líkingu
í ljóðinu Austurvegskonúngar, sem er með
nokkrum dansasvip og túlkar jafnhliða þrá
til konu. Þjóðsagnaefnis gætir og í ljóðinu
Á jólum, nánar til tekið sögunnar um djákn-
ann á Myrká, og bregður það upp smekk-
vísri mynd af óskum djáknans og þrám.
Mynd af barnsvöggu, sem tengja má margs
konar hugrenningum um einstaklinginn og
líf hans, er og brugðið upp í ljóðinu Vaggan.
Gleymdir draumar eru yrkisefnið í ljóðinu
Flóttinn, og þrá skáldsins og söknuður setja
mark sitt á ljóðin Þyturinn, Kveðja og
Leingi hugðumst við lifa. í þessum kafla
bókarinnar eru það því fyrst og fremst
Eysteinn Sigurðsson:
Hinir hálfmyrtu
Um skáldskap
Þorsteins frá Hamri
48