Samvinnan - 01.12.1970, Blaðsíða 52

HUm stefnumótun
menntamála á islandi
í sumar fékkst starfshópur á vegum
SÍNE við athuganir á sviði mennta-
mála. Þar áttu sér stað brautryðjandi
umræður um eðli og framkvæmd
menntunar á íslandi, og er eftirfar-
andi greinargerð einn af ávöxtunum
af starfi hópsins. Greinargerðina
sömdu Geir Vilhjálmsson og Jón Ás-
geir Sigurðsson, og var hún lögð fram
á Námsmannaþingi í ágúst 1970.
Nútímaleg stefnumótun byggir á rann-
sóknum og vísindalegum vinnubrögðum.
Aðalatriðið er að setja ákvarðanir dags-
ins í dag í rökrétt orsakasamhengi við
framtíðarmynd þjóðfélagsins, þ. e. a. s.
að gera sér sem ljósastar langtímaafleið-
ingar ákvarðananna áður en þær eru
teknar. Nútímastefnurannsakendur, svo-
sem Harman við Stanford-háskóla, lýsa
vinnubrögðum sínum svo: „að safna sam-
an öllum fáanlegum upplýsingum, niður-
stöðum úr rannsóknum, skoðunum kunn-
áttumanna o. s. frv. og þjappa þeim
saman á þann hátt, að auðvelt sé fyrir
hina ákvarðandi aðila að byggja á þeim.“
Við stefnumótun eru bornir saman mis-
munandi framtíðarmöguleikar (alterna-
tive futures), og þrepin, sem til þeirra
leiða, eru skýrð. Hér er nauðsynlegt að
gera sér vel ljóst, að framtiðin er alls
ekki fastákveðin, heldur breytanleg með
samræmdum aðgerðum. Og auðveldara er
að taka ákvarðanir, ef við sjáum afleið-
ingar þeirra fyrir gerð þjóðfélagsins í
framtíðinni. Aðferðin er því sú að taka til
greina sem flestar staðreyndir og þróun-
arstrauma nútíðarinnar og þjappa þeim
saman i nokkrar aðgengilegar myndir af
mögulegum framtíðarþjóðfélögum. Slíkar
framtíðarmyndir þarf að teikna upp sem
skýrast og leggja síðan fyrir fólkið til
stefnuákvörðunar fyrir heildina. Og þessi
háttur er ævarandi, þvi að framtíðar-
þjóðfélag er aldrei endanlegt.
Við gerð framtíðarmynda eru teknir til
greina fimm aðalþættir. Til þess að fá
heilsteypta mynd er nauðsynlegt að nota
alla fimm í einu:
1. Breytingalíkur hinna ýmsu hag-
fræðilegu og félagsfræðilegu mælieininga,
t. d. þjóðarframleiðsla, afbrotatiðni,
fólksfjölgun, atvinnuleysi, fólksflutning-
ar o. fl.
2. Tækniþróunin og áhrif hennar á
þjóðfélagið, t. d. þróun í menntatækni,
svosem ný tæki, hjálpargögn og kennslu-
aðferðir, hópaflfræði, hönnun umhverfis
o. fl.
3. Þjóðmálaspá: greining stjórnmála-,
áhuga- og þrýstihópa. Málefni og líkleg
afstöðumyndun.
4. Mannúðleg spá: um þarfir, lifnaðar-
hætti, skoðanir og hugsjónir fólks.
5. Spámannlegar sýnir: útópíur, „sci-
ence fiction" o. fl.
Aðferðafræði fyrstu þriggja þáttanna
er þegar talsvert þróuð og mikið notuð
við áætlanagerð. Sem dæmi má nefna
samgöngumálaáætlun fyrir ísland til árs-
ins 1976, sem danska fyrirtækið KAMP-
SAX gerði fyrir samgöngumálaráðuneyt-
ið árið 1968.
En það er aðeins á síðustu árum, að
þeir sem eru viðriðnir skólamál hafa al-
mennt gert sér grein fyrir mikilvægi
fjórða þáttarins, mannúðarþáttarins. Við
stefnumótun menntamála ber að leggja
megináherzlu á þennan þátt, því að
menntun mótar vitund og tilfinningar,
og er sú mótun sennilega öflugri þáttur
kennslunnar en þekkingar- og kunnáttu-
miðlun. Á þetta atriði benti menntamála-
ráðherra í ræðu sinni á tuttugasta nor-
ræna skólamótinu i Stokkhólmi nú 4.
ágúst, þegar hann sagði að við yrðum að
varðveita skólamenntun sem menning-
arþátt.
Nánari athugun á mannúðarþættinum
leiðir af sér þrennskonar aðalflokkun:
I. Þarfir, II. Lifnaðarhættir, III. Grunn-
forsendur.
I. Þarfir. Allir menn hafa likar grund-
vallarþarfir, sem við skiptum í fimm
meginstig (sjá kenningar sálfræðinga,
svosem A. H. Maslows o. a.). Menn eru
misjafnir með tilliti til áherzlu hvers og
eins á þarfastigin, sem eru:
a) likamlegar þarfir,
b) öryggisþörf,
c) samveruþörf, þ. e. fyrir umhyggju
og ást,
d) þörf fyrir virðingu,
e) sköpunarþörf, þ. e. vaxtar- og sjálf-
kvæmniþörf.
Hér eru a, b, c, d þarfir sem byggjast
á skorti, en sköpunarþörfin er bein vaxt-
arþörf, sem verður ekki ráðandi fyrr en
hinum fjórum er nokkurn veginn full-
nægt.
Innan vestrænna þjóðfélaga, þ. á m. á
íslandi, eru einstaklingarnir misjafnir
með tilliti til þarfastiga. Hin efnahags-
lega stéttaskipting veldur því, að lág-
stéttin leggur mesta áherzlu á líkamlegar
þarfir og öryggisþörf. Menn sem eru
efnalega illa stæðir, t. d. sjómenn, bænd-
ur og verkafólk, geta ekki veitt sér annað
en brýnustu likamlegar nauðsynjar, og
þá beinist athygli þeirra að miklu leyti
að tryggingu öruggs lífsviðurværis. Mið-
stéttin, sem hefur efnalega nægju sína,
leggur mesta áherzlu á samveruþörf og
þörfina fyrir virðingu. Hún — t. d. skrif-
stofufólk, fulltrúar, verzlunarfólk, verk-
stjórar, yfirmenn á skipum o. fl. — legg-
ur mikið upp úr félagslegri umgengni og
virðingu annarra. Tími, hugsanir, fjöl-
skyldur, tómstundir og hugarró miðstétt-
armanna eru tileinkuð viðleitni við að
halda stöðu sinni í fyrirtækinu og að
komast hærra þar eða í öðrum fyrirtækj-
um eða stofnunum. Fólk í miðstétt lítur
starfsheiti glámskyggnu auga, og félags-
skynjunin er á þvi stigi að fólk lifir í
starfsheitum. Persóna i miðstétt, sem
spurð er spurningunni „Hver ert þú?“,
svarar t. d.: „Ég er bókari.“ Þannig leit-
ast miðstéttarmenn við að samlaga sig
kerfinu og gera betur en næsti maður
til fullnægingar virðingarþörfinni.
Yfirstéttin leggur mesta áherzlu á
þörfina fyrir virðingu. Hún er komin á
það vitundarstig að skynja vald sitt sem
sjálfsagðan hlut. Og mönnum í yfirstétt
er mjög erfitt að skynja, að hlutirnir
gætu verið öðruvísi, því að þeir eru upp-
teknir við að bjarga skrifstofuvandamál-
um dagsins. Valdastaðan veitir þeim eins-
konar fullnægju á þörfinni fyrir mikla
virðingu. Hið óbreytta ástand valdakerf-
isins i þjóðfélaginu hefur mikla þýðingu
fyrir yfirstéttina, því að það veitir henni
áframhaldandi aðstöðu til að fullnægja
hinni ríku virðingarþörf sinni.
Við hljótum að leggja megináherzlu á,
að allir íslendingar hafi efnahagslega
nægju sina. En okkur er einnig nauðsyn
að gera sérhverjum einstaklingi kleift að
anna öllum þörfum sínum. Skólarnir eru
fyrsta reynslan sem menn hafa af skipu-
legu samfélagi; þeir hafa því mikil áhrif
á skynjun einstaklingsins á samveruþörf
sinni og enn meiri áhrif á skynjun virð-
ingar- og sköpunarþarfa. Allir menn hafa
þessar þarfir, en i skólunum mótast
hneigðir þeirra til að fullnægja þessum
þörfum. Skólakerfið leggur dóm á mögu-
leika og hæfileika einstaklinganna í
mannlegu samfélagi.
í íslenzka skólakerfinu virðist lítið til-
lit vera tekið til raunverulegra mannlegra
þarfa, heldur er lögð áherzla á sam-
keppnishyggju, sem ýtir undir að náms-
menn troði hver á öðrum á námsbraut-
inni (m. a. með hinu ofurstranga prófa-
og einkunnakerfi) og siðan upp valda-
þrep þjóðfélagsins. Skipulagsþróun hins
íslenzka þjóðfélags þarf að byrja á skóla-
kerfinu, og valdhafar þurfa að skynja
sig sem opinn millilið fyrir hugmyndir
um æskilegar breytingar og framkvæmd-
ir á ákvörðunum. En sannlýðræðislegar
ákvarðanir tekur þjóðin sjálf, þegar allir
þjóðfélagar eru orðnir meðvitandi um
áhrifamátt sinn og taka raunverulega
þátt í framtiðarmótandi ákvörðunum.
Þegar allir þjóðfélagar taka þannig
ábyrgð á visvitandi ákvörðunum um
framtiðina, er komið á rótlýðræðislegt
skipulag og þörfum manna fyrir sjálfs-
virðingu fullnægt.
Fyrst og fremst eiga breytingar á skóla-
kerfinu að vera viðurkenning á sköpun-
armætti allra manna. Sköpunarmáttur-
inn er orkulind sem liggur að baki félags-
legri og menningarlegri framþróun. Þjóð-
félagskerfi eiga að lúta mannlegri nátt-
úru og vera farvegir mannlegra þarfa,
52