Samvinnan - 01.12.1970, Page 54

Mikael Magnússon:
Væri þaó ekki
rey nandi ?
Leikhúsið á upptök sin aftur i grárri
forneskju, áður en sögur hófust. Við vit-
um að helgiathafnir i sambandi við
mannfórnir, frjósemdardýrkun, upp-
skeruhátiðir og dansar til að kalla fram
regn áttu sér stað, en ekki er með öllu
ljóst, hvaða form slíkum athöfnum var
léð. Þó er þar á ein undantekning: við
vitum að myndað var opið hringlaga
svæði til aö veita þeim, sem höfðu á
hendi fiamkvæmd athafnarinnar, svig-
rúm til að hreyfa sig.
í öndverðu voru engin leiktjöld; tákn-
rænir búningar voru taldir mikilvægari
en sviðsmynd eða bakgrunnur. Þetta átti
við um Grikkland til forna, Indland, Jap-
an og Kína: öll byrjuðu þau með svip-
uðum hætti, og enn í dag má sjá þessi
sömu áhrif í hinurn stilfærðu japönsku
No-leikjum.
I.
Að því er bezt er vitað, var fyrsta skipu-
lagða leikhúsið í Evrópu leikhús Díónýs-
osar Elevþereosar í Aþenu. Diónýsos var
náttúrugoð, sem fæddist og dó á ári
hverju einsog jarðargróðinn, og þvi voru
haldnar árlegar hátíðir til heiðurs hon-
um. Við rætur náttúrlega bogadíeginnar
hæðar þar sem áhorfendur sátu (staður-
inn var kallaður þeatron eða útsýnis-
staður) var gerður hringur um 24 metra
í þvermál. Þetta var danspallurinn eða
orkestra, þar sem kórinn lék listir sinar.
Ekki er vitað með vissu hver var fyrsti
leikritahöfundurinn. Sumir telja að það
hafi verið Epigenes frá Síkýon (um 590
f. Kr.), aðrir að það hafi verið Þespis frá
Íkaríu, en við vitum með vissu að Þespis
vann leikritasamkeppnina i Aþenu árið
535 fyrir Krists burð. Hann tók upp þá
nýbreytni að láta sérstakan leikara (sum-
ir halda að hann hafi sjálfur farið með
hlutverkið) eiga samræður við leiðtoga
kórsins.
Þetta var semsé upphaf þróunarinnar
frá kórsöngnum til hins dramatiska
forms sem við þekkjum nú.
Síðan kom Eskýlos og hafði tvo sjálf-
stæða leikara i verkum sínum; Sófókles
bætti við þeim þriðja; og Evrípídes varð
fyrstur til að hafa i leikjum sínum hlut-
verk án orða, svosem börn, barnfóstrur
og þjónustufólk.
Þareð leikritahöfundarnir voru sifellt
að bæta við nýjum leikendum, sem ein-
att urðu að skipta um grímur og búninga
meðan á sýningu stóð, var talið nauðsyn-
legt að sjá þeim fyrir afviknum stað þar
sem þeir gætu skipt um búninga og beðið
inngöngu á sviðið. Þessvegna var sett
upp skene (tjald) þeim megin við
orkestra sem vissi á móti þeatron. Þetta
tjald var ómálað í öndverðu, en þar sem
það þótti trufla augað, var farið að mála
það i samræmi við inntak leiksins. Þann-
ig urðu til leiktjöld eða leikmyndir.
Rómverjar voru hrifnir af leikhúsum
Grikkja og tóku þau upp til eigin nota.
Þeir reistu leikhús um gervallt heims-
veldið, en buðu sjálfir uppá fáar nýjung-
ar — með þeirri athyglisverðu undan-
tekningu þó, að þeir höfðu sérstakan út-
búnað fyrir hin alræmdu blóðböð sin.
II.
Kristnin innleiddi helgileiki i Evrópu,
og á valdi þeirra vorum við um langt
árabil. Þessir leikir voru einkum sýndir
á opnum svæðum þar sem leiksviðum var
tjaslað upp. Pallar á hjólum voru líka
notaðir til að sýna leikrit, en þegar til
sögunnar komu leikir, sem voru ekki
byggðir á Biblíunni, sáu menn þörfina á
föstum leikhúsum.
Heiðuiinn af þvi að reisa fyrsta fasta,
opinbera leikhúsið eftir tíma Rómverja
á James Burbage, sem reisti The Theatre
í Lundúnum árið 1576. Hinsvegar hefur
engin ýtarleg lýsing á þessu mannvirki
varðveitzt, þó við vitum með vissu, að
fyriitækið gekk svo skinandi vel, að af-
ráðið var að flytja leikhúsið á betri stað.
Þegar það hóf starfsemi að nýju handan
Tempsárinnar, var það kallað The Globe.
Shakespeare gerði þetta leikhús svo
vinsælt, að stofnað var annað leikhús til
að keppa við það. Meginhlutföllin i For-
tune-leikhúsinu voru svipuð og í The
Globe, þó það væri ekki einsog „O úr
timbri“ (einsog Shakespeare víkur að í
foimálanum fyrir „Henry V“), heldur fer-
hyrnt.
Leikritin voru sýnd á sviði sem var 14
rnetra breitt og 9 metra djúpt og lagði
undir sig um helminginn af salnum, sem
var 17 metrar á hvorn veg. Áhorfendur
stóðu í „gryfjunni“, en ríkir velunnarar
leikhússins sátu á áhorfendapöllum sem
umkringdu leiksviðið á þrjá vegu.
Athyglisverðasta atriðið i þessum leik-
húsum er það, að hið griska leikhúsform
hafði verið endurvakið. Orkestra var aft-
ur komin til sögunnar, og enginn áhorf-
enda var fjær miðdepli leiksviðsins en
17 metra.
En áhorfendur tóku að æskja meiri
íburðar á sviðinu og raunsæjari áhrifs-
bragða, og smámsaman varð sviðsútbún-
aðurinn flóknari. Þetta hafði það í för
með sér, að meira svigrúm þurfti að vera
á leiksviðinu og finna varð ráð til að
fela sviðsútbúnaðinn.
III.
í fyrsta sinn í sögu leiklistarinnar var
settur upp veggur milli leikenda og áhorf-
enda. Á þessum vegg var op, svo áhorf-
endur gætu séð leikarana án þess að
truflast af köðlum, trissum og öðru þvi-
umiíku. Smátt og smátt þokaðist bak-
veggurinn lengra aftur og framsviðið
minnkaði, þar til það var nálega horfið í
lok siðustu aldar.
Leiktjöld höfðu að mestu verið fólgin
Gríska leikhúsiS í Epídavros.
54