Samvinnan - 01.12.1970, Blaðsíða 65

Sömuleiðis er að nefna Hemings flokk
Áslákssonar sem annað af hinum veiga-
meiri söguljóðum Grims. Þar er lýst fóstri
Hemings á Framnesi, þar sem hann elst
upp við íþróttir og hreystilíf, fundi hans
við Harald harðráða, sem vill hann feig-
an, og ýmsum þrautum, sem konungur
leggur fyrir hann, þar á meðal þarf hann
að skjóta hnot af höfði fósturbróður síns.
Hemingur sleppur þó heill frá öllum þess-
um þrautum og úr greipum konungs, og
í kvæðislok er svo skýrt frá, að Heming-
ur hafi orðið banamaður Haraldar í or-
ustunni við Stafnafurðubryggjur. Andrés
Björnsson hefur gert grein fyrir þvi (í
Skírni 1946), á hvern hátt Grímur með-
höndlar hér efnivið sinn, og sýnt fram á,
að hann hefur farið um hann mjög
frjálsum höndum, en jafnframt hefur
hann stórbætt efnið og gert frásögnina
að ýmsu leyti rökrænni og sjálfri sér
samkvæmari en er í heimildunum. Hall-
dór Snorrason, sem Grímur hefur ort um
samnefnt kvæði, gegnir hér veigamiklu
hlutverki sem hollvinur Hemings, en
annars er meginstyrkur verksins hin
brotalausa og magnmikla persónulýsing
aðalsöguhetjunnar, en henni er lýst sem
jafnlyndu og þrekmiklu karlmenni, sem
er stillt í mótlæti, en kemur þó fram af
fyllstu djörfung.
Síðast en ekki sízt er svo veigamesta
söguljóð Gríms, Rímur af Búa Andríðs-
syni og Fríði Dofradóttur. Þetta verk á
þó naumast nokkuð skylt við venjulegan
rímnakveðskap nema nafnið, því að það
er ekki ort undir rímnahætti, skiptist
ekki niður í einstakar rímur og söguþráð-
urinn er ekki jafn rígbundinn sögunni
sem ort er eftir og yfirleitt tíðkast í rím-
um. Þá eru þarna ekki heldur mansöngv-
ar, sem að jafnaði eru í rímunum, ef frá
er talið það, að í upphafi og niðurlagi
kvæðisins setur Grímur fram ýmsar hug-
leiðingar sinar, óskyldar sjálfri frásögn-
inni, i lífsspekilegum anda. Nafnið bendir
þó til þess, að hann hafi viljað láta líta á
þetta verk sitt sem eins konar afsprengi
rímnakveðskaparins gamla, og sé sá
skilningur réttur, þá sýnist hér vera um
að ræða eina alvarlegustu og árangurs-
rikustu tilraunina, sem gerð hefur verið,
til að sprengja viðjarnar af þeirri bók-
menntagrein og blása i hana nýju lifi.
Efniviðurinn i Búarímur er sóttur í
Kj alnesingasögu. Rannsókn á efnismeð-
ferð Gríms þar hefur ekki verið fram-
kvæmd, en augljóst er þó, að hann fer
einnig hér mjög frjálslega með efnivið
sinn og breytir honum í einu og öllu eftir
eigin höfði. Nánar til tekið virðist þvi í
stórum dráttum þannig háttað, að hann
yrki verk sitt út af einum kafla sögunnar,
þ. e. þeim sem segir frá veturvist Búa í
helli Dofra jötuns, og heldur rýra frá-
sögn sögunnar drýgi hann mjög með lýs-
ingum frá eigin brjósti á athöfnum
dverga og jötna i björgunum.
Hins vegar gerir Grímur eina megin-
breytingu á söguþræðinum, og er hún sú,
að i Kjalnesingasögu hverfur Búi heim
eftir veturvist hjá Dofra, kvænist þar og
reisir bú. Jökull, sonur hans og Fríðar,
sækir föður sinn svo heim tólf ára að
aldri, og glíma þeir feðgarnir með þeim
afleiðingum, að Búi lætur lífið. Þessum
harmsögulegum sögulokum, þ. e. dauða
föður af völdum sonar síns, hefur Grimur
ekki viljað hlíta, enda hefðu þau brotið í
bága við hin rómantísku viðhorf hans.
Því breytir hann söguganginum svo í
kvæðinu, að Fríður fylgir Búa heim til
íslands, þar sem þau lifa til elli. Jökull
sonur þeirra hefur hins vegar fengið það
hlutverk í fyrri gerð verksins að erfa ríki
Dofra afa síns i Noregi, en síðar hefur
Grimur þó fellt það efnisatriði niður (sjá
útgáfu rímnanna í Rvk. 1906).
Telja verður, að Grimi verði allmikið úr
því efni, sem hann bætir við söguþráð
Kjalnesingasögu í Búarímum, því að þar
kemur fram allfjölbreytt og innbyrðis
samkvæm mynd af daglegu lífi hamra-
búanna, þar sem jöfnum höndum er
greint frá framfærslustörfum þeirra,
skemmtunum og daglegum lifsháttum.
Sérstaklega má í þvi sambandi nefna
lýsinguna á smíðum dverganna i upphafi
þriðja hluta rímnanna, sem er mjög
myndræn og lifandi, og sama er reyndar
einnig að segja um fimmta hlutann, þar
sem lýst er af mikilli iþrótt bæði sleða-
ferð, náttúruhamförum (skriðuföllum) og
veiðum, og líka þann sjöunda, sem greinir
frá brúðkaupi Fríðar og Búa. Á hinn bóg-
inn er myndin af Búa ekki dregin tiltak-
anlega sterkum dráttum, og persónulýs-
ing hans verður í höndum Gríms varla
nema svipur hjá sjón miðað við ýmsar
aðrar söguhetjur i ljóðum hans. Nokkuð
öðru máli gegnir um Fríði, en henni er
lýst sem einlægri og heiðarlegri ungri
höfðingjadóttur, þó að hún reyni að visu
i meyjargamni að fara á bak við föður
sinn, og jafnframt er hún forkunnarfög-
ur álitum og sannfærð um ást sína.
Minnir hún um margt á Sigríði Erlings-
dóttur af Jaðri í samnefndu kvæði, og
er eðlisskyldleiki þessara tveggja kvenna
i höndum Gríms greinilegur. Persónulýs-
ing Dofra jötuns, sem verður stöðugt
skýrari eftir því sem á líður kvæðið, er
og allvel gerð og með nokkurri dýpt, en
honum er lýst sem djúpvitrum höfðingja,
sem er skarpskyggn á mannlegt eðli og
jafnframt réttsýnn, sanngjarn og vel-
viljaður. Ýmsar aukapersónur vekja og
athygli í kvæðinu, svo sem hin kæna og
úrræðagóða Dúfa þerna, með brögðum
þeim, sem hún beitir í þágu Fríðar hús-
móður sinnar.
Með þessum hætti hefur Grími því
tekizt þarna skáldskaparsmíðin býsna vel.
Sú breyting, sem hann gerir á frásögnun-
um um örlög helztu sögupersónanna frá
því sem er í Kjalnesingasögu, orkar og
vitaskuld þannig, að í verkinu, sem með
þessu móti fær hamingjusamlegan endi,
ríkir ánægja hinna hamingjusömu sögu-
persóna, og i stað hörmulegra endaloka
Búa í sögunni kemur hin fjölþætta lýsing
á daglegu lífi í hömrunum sem megin-
stoð verksins. Með verki sínu hefur Grimi
því tekizt að skapa blæbrigðaríka og yfir-
gripsmikla þjóðlifsmynd, sem sýnir les-
andanum iðandi mannlíf í flestum til-
brigðum og með minnisstæðum einstakl-
ingum inn á milli, svo að hér er í allri
heiðríkjunni um hárómantískt verk i þess
orðs fyllsta skilningi að ræða.
—O—
Hér hefur nú verið rætt nokkuð um
skáldskap Gríms Thomsens, en þó stikl-
að á stóru og ýmsu sleppt, sem full
ástæða hefði verið til að geta. Einkum
hefði verið fróðlegt að ræða frekar um
meðferð Gríms á yrkisefnum sínum og
afstöðu hans til þeirra, efni sem myndi
vafalaust leiða margan merkan fróðleik
í ljós, en liggur þó tæpast nógu ljóst
fyrir, til að unnt sé að gera því viðun-
andi skil, þar sem enn skortir þar mjög á
um sérrannsóknir.
Á hinn bóginn má fullyrða, að nú,
þegar hálf önnur öld er liðin frá fæðingu
Gríms Thomsens, þá bjóða ljóð hans engu
siður en fyrr lesendum sínum eflingu og
unaðsauka í kynnum við gáfað og stór-
brotið skáld. Grími tókst það, sem svo
mörg íslenzk skáld hafa ekki átt kost
á, að vera langa ævi í sífellu að þroska
með sér mikla meðfædda skáldgáfu og
efla eigin andagift með kynnum við úr-
val af mönnum og skáldverkum úr hin-
um óskyldustu áttum. Þess var getið í
upphafi, hvernig skáldasveit nitjándu
aldar boðaði þjóðinni hvatningu á tímum
mikilla átaka. Ljóð Gríms eru af þessum
sama skóla, og eins og þau hafa stöðugt
sótt á frá því að þau fyrst birtust, er
naumast að efa, að á ókomnum árum eiga
þau eftir að laða til sin nýja lesendur,
sem munu sækja sér endurnæringu í
þann karlmannlega þrótt, sem hvarvetna
er í þeim að finna.
Helztu heimildir um Grím Thomsen og
verk hans:
Grímur Thomsen: Ljóðmæli (Rvk. 1880).
— Ljóðmæli, nýtt safn (Kh. 1895).
— Ljóðmæli, nýtt og gamalt (Rvk. 1906).
— Rímur af Búa Andríðssyni og Fríði
Dofradóttur (Rvk. 1906).
Húsfreyjan á Bessastöðum (sendibréfa-
safn, Rvk. 1946).
Sonur gullsmiðsins á Bessastöðum (sendi-
bréfasafn, Rvk. 1947).
Andrés Björnsson: Um Hemings flokk Ás-
lákssonar eftir Grím Thomsen, í Skírni
1946.
— Grímur Thomsen (framan við ljóð-
mæli Gríms í íslenzkum úrvalsritum
Menningarsjóðs, Rvk. 1946).
Beck, Richard: Grímur Thomsen og By-
ron, í Skírni 1937.
Jón Þorkelsson: Grímur Thomsen (ævi-
saga, m. a. í Merkum íslendingum, I.
bd. Rvk. 1947).
Magnús Jónsson: Saga íslendinga IX,
1—2, tímabilið 1871—1903, landshöfð-
ingjatímabilið (Rvk. 1957—58).
Páll Eggert Ólason: Jón Sigurðsson, for-
inginn mikli, lif og landssaga (Rvk.
1945—46).
Sigurður Nordal: Grímur Thomsen, m. a.
í Áföngum II (Rvk. 1944).
— Frá meistaraprófi Grims Thomsens, í
Landsbókasafn íslands, árbók 1946—
1947 (Rvk. 1948).
Thora Friðriksson: Merkir menn, sem jeg
hef þekkt, dr. Grímur Thomsen (Rvk.
1944). +
65