Samvinnan - 01.05.1976, Blaðsíða 4

^■BDKIN
fl G3ÍH0E1P
&
I sveitinni
STEINAR í BRAUÐINU
smásögur eftir Jón Ilelgason
Skuggsjá 1975
Ein af eftirlætissögum mín-
um i Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar hefur lengi verið sagan
af Rauðhöfða. Þar segir frá
því, er huldukona refsaði
mennskum manni með því að
breyta honum í illhveli, sem
hafði aðsetur i Faxaflóa,
sökkti þar skipum og drekkti
mönnum. Að lokum drekkti
hann tveimur sonum prestsins
í Saurbæ á Hvalfjarðarströnd,
en gætti þess ekki, að prestur
vissi lengra nefi sinu, þótt
blindur væri og örvasa. Þetta
kostaði Rauðhöfða lifið, þvi
prestur dró hann með fjöl-
kynngi inn allan Hvalfjörð og
upp Botnsá, ,,og var honum
það þó örðugt mjög sökum
vatnsleysis“, eins og segir i
Þjóðsögunum. Ekki lét prestur
þó þar við sitja, heldur hélt
áfram með hvalinn upp foss-
inn Glym, og geta þeir, sem
skoðað hafa þann foss, rétt
ímyndað sér, hversu torvelt
það hefur verið hvalnum að
komast þar upp, enda segir
sagan, að þá hafi jörðin um-
hverfis skolfið eins og i mesta
jarðskjálfta. Loks komu þeir
upp i Hvalvatn, og þar beið
hvalurinn Rauðhöfði sitt enda-
dægur, því að þar sprakk
hann af áreynslunni. Er svo að
skilja af sögunni, að örnefnin
Hvalfjörður, Glymur, Skjálf-
andahæðir, Hvalfell og Hval-
vatn séu öll af þessum atburð-
um dregin.
Ég rifja upp þessa sögu hér,
vegna þess að hún gerist á
æskuslóðum Jóns Helgasonar i
botni Hvalfjarðar. Fyrir mér er
hún tákn þeirrar þjóðlegu
menningar, sem Jón hefur
manna bezt túlkað í bókum
sinum, þar á meðal þeirri, sem
er til umræðu hér. — Það
ímyndunarafl, sem bjó til
hina mergjuðu sögu um hval-
inn Rauðhöfða og hefur verið
inngróið þjóðinni um aldir, er
sá grundvöllur, sem Jón hefur
byggt á gjörvallan rithöfund-
arferil sinn.
Vatns og höggvarin dömu- og herraúr.
Alheims ársábyrgð. Póstsendum.
FRANCH MICHELSEN
ÚRSMÍÐAMEISTARI,
Laugavegi39, sími 13462
Reykjavík.
^ /
Jón Helgason hefur nú um
langt árabil verið viðurkennd-
ur sem einn af fremstu rithöf-
undum þjóðarinnar. Mun það
samdóma álit þeirra, sem gerst
þekkja, að fáir séu þeir nú-
lifandi íslendingar, sem skrifi
betri stil og fari betur með ís-
lenzkt mál en hann. Fram
undir það síðasta hefur hann
einkum beitt penna sínum að
margvíslegum blaðamennsku-
störfum og frásögnum af per-
sónum og atburðum i islenzkri
sögu. í tveimur nýlegum bók-
um hefur hann hins vegar lagt
sagnfræðina á hilluna og snúið
sér að smíði skáldskapar. Þar
hefur hann valið sér smásagna-
formið til að vinna með, og
hin síðari af þessum bókum er
Steinar í brauðinu.
Ég kann naumast að setja
út á málfar þessarar bókar eða
stíl — þar er allt með þvi snilld-
arhandbragði, sem Jóni er eig-
inlegt. Framsetning hans er
vönduð með afbrigðum, og allt
ber vitni um víðtæka og stað-
góða þekkingu jafnt á mögu-
leikum íslenzkrar tungu sem
á takmörkunum hennar. —
Gjörvöll bókin ber þess merki
að vera rituð af höfundi, sem
kann handbragði sitt til fulls
— agar sjálfan sig, gerir misk-
unnarlausar kröfur og uppfyll-
ir þær.
Það sem einkum vekur eftir-
tekt mína í þessari bók og ég
vil vekja athygli á, er að meg-
inþema hennar er sveitamað-
urinn og viðhorf hans — þau
viðhorf, sem við öll, sem eigum
meira eða minna af rótfestu
okkar í sveitinni, höfum til nú-
tímans og þeirra viðbragða,
sem hann heimtar af okkur. í
bókinni eru sjö sögur, og allar
túlka þær á einn eða annan
hátt þessi sveitamennskuvið-
horf. Ég nefni sérstaklega sög-
una af gömlu einsetukonunni,
sem sér venjubundnum lífs-
venjum sinum ógnað af „Nettó-
bandalaginu“, og söguna af
gamla manninum, sem hyggur
helzt á að hengja sig, þegar
nýtizku vélvæðing og nýjungar
i búskaparháttum krefjast þess
af honum, að hann leggist svo
lágt að fara að hirða hænsni.
Þar, sem og i sögunni af sókn-
arnefndarformanninum, sem
steypti undan hröfnunum á
kirkjuburstinni, dregur höf-
undur upp lífvænlegar myndir
af persónum, sem gripnar
eru beint út úr íslenzkri sveita-
menningu. Rótfesta hans í
þessari sveitamenningu sést
lika í því, að hann kemur
fram sem feiminn sveitapiltur
gagnvart þeim persónum sín-
um, sem tilheyra gróðahyggiu-
flokki íslenzks borgarlífs. Saga
hans um prestsdótturina, sem
verður frú vellauðugs forstjóra
i Reykjavik, snýst öll um það,
er hún heillast af minningum
um liðna daga heima i sveit-
inni. í sögu hans um sveita-
piltinn, sem varð áhrifamikill
fjáraflamaður í höfuðstaðnum,
er aðalviðfangsefnið mynd
hans i augum jafnaldra hans,
sem var kyrr í sveitinni. í sög-
unni um sjómannsekkjuna,
sem leitar aðstoðar hjá okur-
karli, er það enn lýsingin á
þeirri mannvonzku, sem þrífst
i skjóli borgarlifsins, skoðuð
með utanaðkomandi augum
sveitamannsins, sem myndar
uppistöðuna.
í bókinni Steinar í brauð-
inu er Jón Helgason þess vegna
fyrst og siðast að fást við ís-
lenzka sveitamenningu, og
vettvangur bókarinnar er
framar öðru það fólk, sem á
rætur sínar á slóðum naut-
penings og sauðkindar, en
stendur að sinu leyti ráðalítið,
þegar við því blasir að aðlaga
sig að menningu malbiks og
fjárgróða. Það er þannig sú
menning og þau lifsviðhorf,
sem skópu söguna af hvaln-
um Rauðhöfða, sem sameinast
í að mynda meginstrauminn i
bókinni. Andstreymið er mynd-
að af lýsingum þess, hvernig
þessi aldagamla dreifbýlis-
menning tekst á við það að
laga sig að breyttum aðstæð-
um nútímans.
Eysteinn Sigurðsson
4