Samvinnan - 01.05.1976, Blaðsíða 26

VIÐ
ÞAGMRÞYT
í LAUFI
Skáldin fjögur, Guð-
mundur Böðvarsson,
Guðmundur Sigurðsson,
Stefán Jónsson, og Hall-
dór Laxness voru öll
þremenningar. Ein for-
vera mín í húsfreyju-
embætti í Fljótstungu,
Margrét Þorláksdóttir,
var langamma þeirra
allra.
Halldór Laxness
Guðmundur Böðvarsson
Guðmundur Sigurðsson
Stefán Jónsson
út bók, enda löglega afsakaður
(uppi fyrir ritöld). Yngstu höf-
undarnir eru Hvítsíðingarnir
Böðvar Guðmundsson og Þuríður
Guðmundsdóttir frá Sámsstöðum.
Þess utan er urmull af sveita-
skáldum og hagyrðingum. Úr því
að ég minntist á sveitaskáld, get
ég ekki stillt mig um að tilfæra
hér umsögn Borgfirzkrar æviskrár
um eitt þeirra, Eyjólf Jóhannes-
son, sem kenndur var við Hvamm
í Hvítársíðu og uppi var frá 1824—
1911. Umsögnin er tekin úr grein
um hann í Skirni eftir annað
sveitaskáld í Hvítársíðu, Jón Sig-
urðsson á Haukagili, föður Sigurð-
ar vísnasafnara.
„Eyjólfur Jóhannesson var
kunnasta og mikilvirkasta alþýðu-
skáld Borgfirðinga á sínum tíma,
orti mikið af bændarímum, Ijóða-
bréfum og alls konar brögum um
margvísleg efni. Þurfti oft lítið til-
efni til þess, að hann kastaði fram
vísu. Síðan á hans dögum hafa
Hvítsíðingar borið langt af öðrum
héraðsbúum um fjölda hagyrðinga,
og má eflaust rekja þá hneigð og
kunnáttu til hans. Hann var iðju-
samur og heimilisrækin, hófsam-
ur með alit og frásneyddur laus-
ung og víni. Ljóðagerð hans var
aukaatriði, sem hann lagði litla
rækt við en kom fyrirhafnarlaust."
Þetta voru orð Jóns á Haukagili
um nágranna sinn og áhrif hans
á umhverfi sitt.
Það er hveriu orði sannara, að í
marga áratugi, heilan mannsald-
ur, gat enginn talizt Hvítsíðingur
með Hvítsíðingum nema hann
gæti barið saman vísu með illu,
ef ekki góðu. Maður gat varla litið
upp á nokkurn mann.
Eyjólfur í Hvammi fóstraði
Böðvar á Kirkjubóli, föður Guð-
mundar skálds og reyndist honum
sem bezti faðir. Böðvar fæddist
17. des. 1870. Þriggja nátta gamall
var hann útbúinn með pela og
saltkjötsdúsu og heimasæta úr
Króknum send með hann til
hreppstjórans, sem þá bjó í
Síðumúla um það bil 20 km. leið.
Þetta var sem sé rétt fyrir jól eða
20. des.
Þá var tvíbýli í Síðumúla, og
hreppstjórinn kom baminu fyrir
hjá mótbýlismanni sínum, sem var
Eyjólfur. Hann bjó 3 ár í Síðu-
múla, en flytur 1872 að Hvammi
og bjó þar síðan. Hann átti mörg
börn, öll eldri en fóstursoninn,
Böðvar. Þeirra á meðal var Sæ-
mundur, guðfræðingur, búfræð-
ingur og skáld. Var mikið tjón,
hvað sá maður dó ungur. Af hon-
um væntu menn mikils. Eftir hann
er m. a. „Nú er glatt í hverjum
hól“.
Jón Eyjólfsson var fljúgandi
hagmæltur, sömuleiðis Jóhann,
sem varð bóndi í Sveinatungu og
alþingismaður.
Á þessu skemmtilega heimili
hefur Böðvar verið réttur maður
á réttum stað. Húsbóndinn, Eyj-
ólfur, var sagnasjór, enda munu
margar þeirra kímnisagna, sem
Böðvar sagði sonum sínum, ætt-
aðar frá honum. Þessar sögur urðu
síðan kveikjan að ljóðaflokknum
Saltkom í mold. Að hugmyndinni
til gætu . Saltkomin minnt á
Kirkjugarðinn í Skeiðarárþorpi,
sem Magnús Ásgeirsson þýddi, en
meðferð efnisins allt önnur og ber
vitni ósvikinni gamansemi Guð-
mundar. Guðmundur yrkir allra
manna ljósast, í ljóðum sínum er
hann allur. Sá, sem þekkir ijóð
hans vel, þekkir líka manninn að
baki þeirra og lesandinn fyllist
trúnaðartrausti og hlýju í garð
skáldsins. Gamansemin var sá
þáttur, sem hvað lengst duldist
þeim, sem ekki þekktu hann per-
sónulega. Var hún þó sá eiginleiki,
sem hvað mest bar á i dagfari
hans. En í Saltkornunum fengu
þeir hinir sömu svo sannarlega að
kynnast því, að maðurinn var allra
manna skemmtilegastur.
Guðmundur naut ekki skóla-
göngu utan farskóla parta úr 2
vetrum hjá föður minum, Bergþóri
Jónssyni í Fljótstungu. Þegar
hann svo síðar var vinnupiltur á
Gilsbakka, var hann svo heppinn,
liggur mér við að segja, að verða
handlama í glímu. Séra Magnús
Andrésson var þá orðinn sjóndap-
ur eða blindur, svo að hann fékk
Guðmund til að lesa fyrir sig, m.
a. danska bók um sálarrannsóknir,
Sjælens Bevidshed. Af þessu varð
hann ágætlega læs á Norðurlanda-
mál, auðvitað með hjálp prests,
sem var talinn ágætur kennari.
Þegar Guðmundur fékk boðið frá
frænku sinni í Ameríku, sem ég
gat um hér að framan, um að
koma vestur, fékk faðir hans hann
lausan úr vinnumennskunni um
sex vikna skeið, svo að hann gæti
gefið sig að námi. Hann komst
m. a. svo vel niður í ensku á
þessum stutta tíma, að á efri árum
þýddi hann 12 kviður úr Divinu
Comediu eftir Dante. Það var
Ragnheiður, dóttir séra Magnúsar,
sem hafði aðalumsjón með kennsl-
unni. Hún var sjálf ágætlega
skáldmælt og mun hafa séð, hvað
í piltinum bjó og örvað hann til
skáldskapariðkana, enda taldi
hann sig eiga henni mikið að
þakka. Hún bjó lengi rausnarbúi
á Hvítárbakka í Borgarfirði og
hefur ætíð notið hylli allra, sem
hana þekkja vegna frábærra
mannkosta.
Það mun hafa verið góð kennsla,
sem Guðmundur naut hjá föður
mínum, Ragnheiði og séra Magn-
úsi. Samt liggur í augum uppi, að
nokkrar vikur hér og örfáar þar
réðu ekki úrslitum um það, að
Guðmundur varð sannmenntaðri,
vitrari og víðsýnni en flestir lang-
skólamenn. Það gerðu fyrst og
fremst næmi hans, námfýsi og
það, að hann valdi menntun sína
sjálfur, eins og gert hafði skáld-
bróðir hans og hliðstæða vestan
hafs, Stephan G. Stephansson.
Því miður hefur fæst af því, sem
kennt er í skólum þýðingu fyrir
raunverulegt manngildi, enda
sagði einhver spekingur: „Mennt-
un er það, sem eftir situr, þegar
þú hefur gleymt öllu, sem þú hef-
ur lært.“
Séra Magnús stofnaði fyrsta
lestrarfélag í Borgarfirði, og það
ætla ég marki dýpri spor en nokk-
uð annað, sem hann gerði og hafi
enn þann dag í dag áhrif á menn-
ingarástand á félagssvæðinu. All-
ar bækur eru látnar ganga bæ
frá bæ. Fólk les með því móti
bækur, sem það myndi ekki gera
sér ómak til að fá lánaðar úr
safninu. í þá daga voru á fáum
heimilum til bækur utan Passíu-
sálmarnir, postillan og reytingur
af íslendingasögum, ekki af því að
viljann vantaði. En þetta var fólk,
sem aldrei hafði haft alveg nóg að
borða allt árið, og hvernig átti það
þá að leyfa sér þann munað að
kaupa bækur? Við vorum nefni-
lega nýlenda. Kaupmannahöfn
hafði verið byggð fyrir íslenzkan
grút, segir Laxness. En þar var
líka mörg Bændahöllin.
Umf. Brúin var stofnuð árið
1908, og næsta ár kom út fyrsta
tölublað handskrifaðs blaðs með
sama nafni. Fyrsta blað kemur út
mjög seint á ári, ekki fyrr en í
nóvember 1909. Samt birtist í því
ótrúlega fjölbreytt efni í tíu atr-
iðum þessar fáu vikur, sem eftir
voru af árinu. Það er eins og kapp
í fólki að skrifa í blaðið sitt, og
það er með ólíkindum, hversu mik-
ið mannval var þá að alast upp á
félagssvæðinu. Þarna eru ljóð eft-
ir fólk, sem hefði getað orðið góð
skáld, hefði það haldið áfram að
ávaxta sitt pund. Og þótt margir
væru kallaðir, en fáir útvaldir,
fyrirfannst varla nokkur einasti
rímgalli. Svo rótgróin var sómatil-
finningin, þegar sveitaríþróttin
átti í hlut. Af tvennu illu var
skárra að yrkja ekki heldur en
senda frá sér „skothent klúður".
Allir voru hugsjónamenn, og það
var ekki komið í tízku að elska
nokkurt einasta stórveldi meira en
sitt eigið land. Stórveldin voru
heldur ekki búin að finna upp
stefnuna, sem bezt hefur dugað
þeim gegn ættjarðarást smáþjóða
— og smáþjóðirnar hafa ekki
ennþá áttað sig á, hverjir fundu
upp — né til hvers. Þau kalla
hana alþjóðahyggju. Þau fundu
annað afbrigði af henni til einka-
afnota, og það er stundum kallað
heimsveldisstefna.
Þaö kennir furðu margra grasa
í þessu gamla blaði. Þar eru t. d.
umræður um bókmenntir, ritdóm-
ar og snarpar ritdeilur um nýjar
bækur og mikið af ljóðum og
lausavisum.
Meðal þeirra, sem gefa góðar
vonir, eru báðir bræður Guðmund-
ar, Jón og Þorsteinn. Jón á þó
meira efni, þar sem Þorsteinn
flutti fyrr úr sveitinni. Því miður
virðast þeir að mestu hafa hætt
að yrkja um það leyti sem Guð-
mundur byrjar að gefa út bækur,
kannski vegna þess, að nú hófst
mikill annatími í lifi þeirra (þeir
gerðust bændur í Grafardal í
Borgarfirði), kannski hafa þeir
hugsað eitthvað líkt og Bjarni
Thorarensen, þegar hann las
Gunnarshólma eftir Jónas Hall-
grímsson: „Nú held ég, að mér sé
bezt að hætta að yrkja". Hafi svo
verið, var það mikill misskiln-
ingur, en um það tjóir ekki að
fást. Með því elskulegasta af frá-
sögnum Guðmundar í lausu máli
eru minningar frá bernskuleikjum
þeirra bræðra, t. d. sagan Áin og
önnur, sem heitir Þrír bræður. Aí
þessum fjörlegu frásögnum úr
26