Samvinnan - 01.05.1976, Page 30

Sigurjón Björnsson,
sálfræðingur
ÞROUN
Sálfræðingar hafa á þessari öld glímt við að
rannsaka siðferðisþroskann af talsverðri elju og
víða leitað fanga. Niðurstöðurnar eru að
vísu fátæklegar enn, en samt virðist ýmislegt
benda til þess, að menn séu að byrja að ná
tökum á þessu rannsóknasviði.
SÍÐARI HLUTI
í rannsóknum námskenn-
ingamanna er ekki fjallað um
það, sem nefna mætti siðferði-
lega dómgreind, þ.e. þær hugs-
unarreglur, sem maðurinn
beitir, þegar hann greinir rétt
frá röngu, gott frá illu. Þá er
heldur ekki fjallað um siðferð-
islögmál, þ. e. hvernig einstakl-
ingurinn temur sér smátt og
smátt að grundvalla hegðun
sína á nokkrum siðferðilegum
höfuðlögmálum, — og hvenær
hann uþpgötvar þau.
Það vantar þvi greinilega
mikið á, að siðferðiþróun
manna hafi verið gerð næg skil
með þeim tegundum rann-
sókna, sem þegar hefur verið
getið.
Tilraun til úrbóta er að finna
i kenningum og rannsóknum
Piagets og þeirra, sem honum
fylgja að málum.
Jean Piaget er þekktastur fyr-
ir rannsóknir sínar á þróun
vitsmunalífsins, enda hafa þær
verið aðalstarf hans. Snemma
á fræðimannsferli sínum gerði
hann þó nokkrar rannsóknir
á siðferðiþróun barna og birt-
ust niðurstöður hans í bók-
inni „Le Jugement Moral chez
l’Enfant“, sem út kom árið
1932. Hefur það rit raunar af
sumum verið talið eitt hið
bezta af hinum mörgu verkum
Piagets.
Piaget reyndi í þessum
rannsóknum sínum að kanna
tvö svið siðferðisþroskans.
Annars vegar skilning og
framkvæmd barna á reglum,
sem þau nota í hópleikjum sín
á milli og hins vegar hugmynd-
ir barna um réttlæti eins og
þær endurspeglast i viðhorf-
um til ýmiss konar misgerða
s. s. þjófnaðar, lyga og refs-
inga við þeim. Ástæðan til þess
að Piaget valdi sér reglur
í hópleikjum að viðfangs-
efni var sú, að hér var
um að ræða reglur, sem börn-
in höfðu þróað með sér sjálf
og því mátti ætla, að reglurn-
ar endurspegluðu hug barn-
anna, án áhrifa frá fullorðn-
um. Hér var ennfremur um að
ræða reglur um samskipti ein-
staklinga, en Piaget taldi ein-
mitt reglur af þvi tagi mikil-
vægan þátt siðferðis, því að i
sérhverju samfélagi manna
hafa þróazt reglur, sem stýra
hegðun manna hvers gagnvart
öðrum og varðandi eigur
þeirra.
í svonefndum marmarakúlu-
leik, sem algengur er í heima-
byggð Piagets komu eftirfar-
andi atriði í ljós: Úr því að
börn voru 3—5 ára fóru þau að
styðjast við reglur í leik sin-
með þvi að líkja eftir eldri
börnum. Þessar reglur voru þó
talsvert frábrugðnar eiginleg-
um og viðurkenndum leikregl-
um, því að þær fólust mest-
megnis í samlögun að sjálf-
lægum og persónulegum hugs-
unarvenjum barnanna, en voru
lítt aðhæfðar aðstæðum eða
hinum ytri veruleika. Börnin
voru sannfærð um, að þessar
reglur væru þær einu réttu, en
engu að síður voru þau ótrauð
að brjóta þær, þegar svo bauð
við að horfa. Eftir 7—8 ára ald-
ur tók leikur barnanna að
verða betur aðhæfður viður-
kenndum reglum, en þó var
skilningi á reglum og hlýðni
við þær nokkuð ábótavant
fram undir 11—12 ára aldur-
inn. Eftir það var reglunum
fylgt bókstaflega, og börnin
virtust meira að segja hafa sér-
stakt yndi af að útfæra þær
nákvæmlega og í margvísleg-
um tilbrigðum.
Athyglisvert var, hversu litið
samræmi var milli hugmynda
barnanna um eðli leikreglna og
notkunar þeirra á þeim. All-
langt fram í miðbernsku voru
börnin þeirrar trúar, að reglur
væru heilagar, að ekki mætti
breyta þeim, að þær hef ðu allt-
af verið til eða settar uppruna-
lega af guði, einhverju hátt-
settu yfirvaldi eða foreldrun-
um. Þrátt fyrir þetta hikuðu
börnin ekki við að sniðganga
og brjóta reglurnar eftir geð-
þótta. Um 10—11 ára aldurinn
snerist þetta gersamlega við.
Þá skildu börnin reglur sem
samkomulags- og hagkvæmnis-
atriði, og þeim fannst ekkert
athugavert við að breyta þeim,
ef það þjónaði ákveðnum til-
gangi og reyndist betra. Þrátt
fyrir þetta fylgdu börnin regl-
unum bókstaflega og viku ekki
frá þeim um hársbreidd.
Viðhorf barna til misgerða
voru könnuð með þeim hætti,
að lagðar voru fyrir börnin ým-
iss konar spurningar eða þeim
voru sagðar sögur, sem þau
áttu siðan að ræða um. Dæmi-
gerð verkefni voru þessi: Hvor
finnst þér vera verri, drengur,
sem dettur um þröskuld og
brýtur tíu bolla, sem hann er
með á bakka, eða hinn, sem
klifrar upp í eldhússkáp til að
stela sultu og brýtur einn bolla
í leiðinni? Eða sagan um strák-
ana tvo, sem helltu bleki á
gólfið. Annar strákurinn ætl-
aði að hjálpa pabba sínum, en
hellti óvart öllu úr blekbytt-
unni. Hinn strákurinn var að
leika sér að blekbyttunni og
setti lítinn blett á teppið. Hvor
strákurinn var óþægari?
Einkennandi fyrir yngri
börnin var að þau mátu af-
brotið eftir stærð þess (fjöldi
brotinna bolla, hve mikið af
bleki fór niður ). En eftir 9—10
ára aldur fór að verða algeng-
ara, að þau færu eftir því,
hvaða hvatir lágu að baki (gá-
leysi, klaufaskapur, ásetning-
ur). Svipuðu máli gegndi um
viðhorf til lygi. Yngri börnin
mátu lygi eftir þvi hve mikið
hún vék frá sannleikanum,
t. a. m. var það verri lygi, að
segja að hundur væri jafnstór
og kýr heldur en að blekkja
mömmu sína vísvitandi með
því að láta hana halda að nám-
ið gengi vel í skólanum, ef svo
var ekki. Eldri börnin aftur á
móti tóku tillit til þess, hvers
vegna var logið.
Um refsingu er það helzt að
segja, að yngri börn vildu að
refsingin væri í réttu hlutfalli
við stærð afbrotsins, en hún
þurfti ekki að vera tengd því
að öðru leyti. Eldri börnin að-
hylltust aftur á móti fremur
refsingu, sem fólst í að tengja
hana af brotinu, svo að afbrota-
manninum yrði ljóst eðli og af-
leiðingar verknaðar síns. Tök-
um sem dæmi, að krakki komi
seint heim í matinn. Yngra
barn kynni að segja, að rétt
30