Andvari - 01.10.1965, Blaðsíða 9

ANDVARI
ÞRÓUN í SLENZKU BAÐSTOFUNNAR
99
einhverju leyti rætur að rekja til 13.
aldar.
Lengi hefur talið verið að gufuböð í
baðstofum hafi að mestu lagzt af um
eða upp úr 1300.17) Menn hafa því velt
þeirri gátu fyrir sér, hvernig þróunin
hafi orðið sú að aðalíveruhús á íslenzk-
um bændabýlum á síðari tímum nefnd-
ist baðstofa, þar sem talið hefur verið
að þar hafi hvorki tiðkazt böð né heldur
eldstæði. Valtýr Guðmundsson skýrði
þessa þróun þannig: „Efter at den skik
var gáet af brug at lade en ild brænde
rnidt pá gulvet i stuen, blev badstuen
som det eneste hus, der var forsynet med
en ovn, undertiden benyttet som opholds-
sted, især af familien, sá vel om dagen
som natten . . . , og efter at man havde
fáet en stenovn i selve stuen, overftírtes
navnet „badstue" ogsá pá denne . . . , i
det dette navn efterhánden kom til at
betegne ethvert hus, hvor der var „baS-
hiti“ . . . Senere, efter at den opvarmede
stue var bleven et fælles opholdssted for
alle folkene pá gárden, kom navnet bad-
stue til at betegne en folkestue, og dette
navn beholdt folkestuen, selv efter at
man pá grund af en efter skovenes öde-
Jæggelse stadig tiltagende mangel pá
brændsel havde máttet oph0re med at
opvarme denne."18)
GuSmundur Hannesson taldi hins veg-
ar aS notkun baðstofunnar sem íveru-
herbergis ætti rætur sínar aS rekja til
gerðar hússins og staðsetningar þess. BaS-
stofur hefðu verið lágar undir loft og
niðurgrafnar og legið fjær útidyrum en
skáli og stofa. Þar hefðu þvi húsbændur
hvílt ásamt börnum sínurn, eftir aS elda-
skálar lögðust af, sakir þess að baðstofan
hefði þá verið hlýjust húsa. Þessa þróun
virðist hann rekja aftur til 13. aldar, en
um 1300 hafi böS veriS tekin að leggj-
ast af.19)
Nýlega hefur þó fundizt örugg heim-
ild um gufubaSstofu á venjulegu bænda-
býli um miðja 20. öld.2° í Gröf í Öræf-
um fundust menjar baSstofu með ein-
hvers konar grjótofni og bekkjum á þrjá
vegu, einum rúmlega meters breiðum að
því er virtist. BaSstofan í Gröf lá aftast
húsa fyrir enda á gangi, og kemur það
vel heim viS Sturlungu, GuSmundar
sögu elztu og síðari þróun. SnældusnúS-
ar, brýni og pottbrot í tótt þessari benda
til þess aS baðstofan hafi einnig verið
notuð til daglegrar íveru. En í Gröf var
einnig stofa með eldstæði svo og skáli,
og kemur sú staSreynd illa heim við kenn-
ingar beggja fyrrgreindra fræðimanna.
í fornum annálum er baðstofa aðeins
tvisvar nefnd. Svo segir um árið 1315
í Oddaverjaannál: „AuSun rauSi til Is-
lands . . . hann lét reisa fyrstur manna
ofnbaSstofu á Islandi. Hann lét gera
timburstofu að Hólum."21) Hér virðist
eitthvað málum blandað varSandi Auð-
unarstofu. En jafnframt mætti ætla að
í þann mund, er þessi annálsgrein er
fyrst í letur færð, hafi baðstofur sums
staðar veriS orðnar annað og meira en
baðhús. 1 frásögn Gottskálksannáls um
bæjarbruna á StaS á Snæfellsnesi árið
1357 segir: „brann svo gersamlega allur
heimastaðurinn að ekkert hús stóð
óbrunnið nema kirkjan og ein baðstofa
. . . lagði logann í mannahúsin svo að
brann hvað af öðru.“22) Hér virðist bað-
stofa ekki talin meðal bæjarhúsa, og
verður ekki annað séð af orðalaginu en
hún hafi staðiS ein sér.
OrSiS baSsveirtn og haðmaður, en hann
er nefndur meðal þjónustuliðs á Hólum
árið 1388,28) benda til þess að þar hafi
verið rekin gufubaSstofa. Til gufubaðs
benda einnig orðin baðtygi*21) og hað-
föng,25) sem talin eru hafa veriS hand-
X-
) Nefnd árið 1495.