Fálkinn - 24.05.1961, Blaðsíða 31

Bjarni Kolbein&son í Oddgeirshólum.
Allir voru lögréttumennirnir þekktir
og reyndir af nefndarstörfum og auk
þess hafði Benedikt á Háeyri kært
mann fyrir galdra, þegar hann bjó vest-
ur í Dalasýslu.
Dómurinn komst að þeirri niðurstöðu,
að margt þótti vanta til, að nægilega
væri stutt lögum um undirbúning máls-
ins. En aðallega, að vitnisburðir voru
ekki svarnir og annað, sem í bréfum
prests var borið fram. Töldu því síra
Jón sjálfráðan, hvort hann vildi fá frek-
ari úrskurð hjá æðra yfirvaldi. En fyr-
ir sitt leyti, kváðust dómsmenn ekki
bærir um að gera nokkra ályktun í mál-
inu, þar sém síra Jón nafngreindi eng-
an í ákæru sinni. Var þessi lausn máls-
ins viturleg, enda hélt prestur málinu
ekki áfram.
Lögréttumennirnir, sem dæmdu í
málinu voru allir úr næsta nágrenni
prests, og auk þess tveir tengdir hon-
um. Dætur prests voru giftar sonum
Benedikts á Háeyri og Árna á Skúms-
stöðum. Athyglisvert er, að prestur
nefnir vitnin heimilistíðarvitni og
kirkjuvitni, bendir það til, að vitni hans
hafi aðeins verið úr Arnarbælissókn, en
ekki úr Hjalla- eða Reykjasókn. Vitnin
eru líka sögð 40 og 50 og mun það láta
nærri, að prestur hafi getað aflað svo
margra vitnisbærra manna frá hjáleig-
unum í Arnarbælishverfinu og næstu
bæjum. Hefur dómsmönnum verið
kunnugt um, að prestur var ekki vin-
sæll og sízt í Hjalla- og Reykjasókn.
Hann hélt oftast aðstoðarprest og þjón-
aði hann annexíunum. En hjáleigumenn
voru mjög háðir presti og urðu að sitja
og standa eins og hann vildi. En þegar
svo var komið að valdsmenn í hérað-
inu voru búnir að dæma ákæru prests
lítt merkar, var ekki öruggt, hvernig
færi um framburð sumra kotbænda,
sem áður höfðu borið vitni meira af
ótta en sannfæringu.
9.
íslenzkir prestar á 17. öld virðast
mjög hafa verið riðnir við galdur. Árni
sýslumaður í Ögri ritaði um galdur.
Hann ber prestum þar á brýn, að þeir
hnísist í galdrabækur og iðki galdur.
Þessi áburður sýslumanns virðist rétt-
ur, eftir því sem álykta má af heimild-
um, sem til eru.
Prestar trúðu á galdra og mátt hans.
En hins vegar kunnu þeir mörg ráð til
að verjast honum og ýmiss konar á-
sóknum. Eitt óbrigðulasta ráðið var að
yrkja andleg ljóð í vissum dúr gegn
sendingum. Kveðskapur þessi var mjög
í anda særingaljóða, sem ort voru áður
fyrr, en kristinn áhríningur og sérí-
moníur voru settar í stað þess sem áð-
ur var. í sumum kvæðum þessarar teg-
undar gætir talsverðra skáldlegra til-
þrifa, enda voru þau ort í hugmóð.
Sennilega er elzta kvæði af þessari gerð
eftir Jón lærða. Hann orti það gegn
mjög mögnuðum draug vestur á Snæ-
fjölium, er nefndist Snæfjalladraugur,
árið 1611. Einn þekktasti galdramaður-
inn á Vestfjörðum hafði áður verið bú-
inn að reyna að koma draugnum fyrir,
en tókst það ekki. Jón lærði varð fræg-
ur fyrir þetta og kvæði sitt, er hann
nefndi Fjandafælu, og reyndist mjög
vel gegn draugum og sendingum. En
prestar fylltust öfund og afbrýði gegn
Jóni lærða og kveðskap hans, þeir vildu
sitja einir að hitunni að yrkja slík ljóð.
Síra Guðmundur Einarsson á Staða-
stað reit rit móti Fjandafælu Jóns
lærða. Er það fyrsta íslenzka galdrarit-
ið. Hefur það gengið undir nafninu
Hugrás, en nafn þess er þannig: „Það er
lítil hugrás yfir svik og vélræði Djöfuls-
ins, sem stundum gengur réttur, stund-
um hlykkóttur, að spilla mannkynsins
sáluhjálp.“ Ritið er samið 1627. Síra
Guðmundur var frændi Guðbrandar
biskups á Hólum og var í þjónustu hans
og þýddi meðal annars nokkrar guðs-
orðabækur, sem prentaðar voru. Hann
var vel menntaður og góður fræðimað-
ur á mælikvarða samtíðar sinnar.
Síra Jón í Arnarbæli orti kvæði, sem
mjög er í anda Fjandafælu Jóns lærða,
en heitir kristilegra nafni, Englabrynja.
Er það greinilegt, að Englabrynja síra
Jóns á að gegna sama hlutverki og
Fjandafæla, enda endurspeglar hún
augljóslega kenningar og skoðanir síra
Guðmundar á Staðastað. Fólk á 17. öld
þurfti mjög að halda á einhverju' kjarn-
góðu gegn Djöflinum, því að hann átti
eftir kenningu prestanna að ganga laus
á jörðinni. íslenzkur prestur er svo
sannfærður um þetta, að hann veit upp
á hár, hvenær Satan losnaði. Þessi prest
ur er síra Páll í Selárdal. Hann segir:
„Eigi það Djöfulinn sé enn nú allra
reiðu bundinn^ að ei gangi í kring sem
grenjandi ljón og ei sízt á þessari öldu,
síðan hann var laus látinn, sem ei ólík-
legt, að skeð hafi annó 1602 eður annó
1598, því aldrei hefir hann verið svo
ólmur á móti endurnýjuðum Guðs söfn-
uðum sem síðan.“ Annar prestur, síra
Sigurður Torfason á Melum, segir: „Það
eru stór undur og mikið furðandi náð-
argæzka vors góða Guðs, að jörðin ekki
upplýkur sér, og kvika í sig svelgir til
Helvítis ekki öndinni vítt í sundur slær,
og gininu upp lýkur að gleipa sig, já,
að svelgja þessa, svívirðilegustu galdra-
kroppa, sem svo hneyksla söfnuðina.“
Englabrynja síra Jóns kom því í góð-
ar þarfir fyrir almenning, til varnar
gegn illum sendingum og göldrum. En
hún virðist ekki hafa orðið eins vinsæl
og Fjandafæla og Draumgeisli, enda
hafði hún ekki hlotið eldskírn í fram-
kvæmd við að koma fyrir draug.
10.
Eitt af einkennum galdraofsóknar-
presta hér á landi, var hve þeir urðu
sneyddir hamingju í fjölskyldu- og
heimilislífi. Amasýkin og óttinn við
Satan og galdur fyllti andrúmsloftið og
eitraði, svo að þeir sem umgengust þá
urðu taugaveiklaðir og hjátrúarfullir.
Þetta hafði ill áhrif á barnauppeldi á
heimilum þeirra.
Síra Jón í Arnarbæli átti mörg börn
Síma-minnisblað listamannsins.
með konu sinni. Sum þeirra verða talin
hér. Hann tók fram hjá konunni og urðu
af því vitnaleiðslur og rekistefna, sem
oflangt yrði að skýra frá hér. Hákon,
sonur hans, veiktist í geðveiki. —
Hann kvæntist Guðrúnu Markúsdóttur
frá Stokkseyri, systur hinnar alþekktu
Stokkseyrar Dísu, sem alræmd var fyr-
ir galdur. Ingveldur giftist Bergi Bene-
diktssyni á Hjalla. Hann tók fram hjá
henni með konu bróður hennar, Guð-
rúnu. Urðu út af því málaferli og voru
hjónin skilin með dómi. Hannes varð
geðveikur og fara af honum litlar sög-
ur. Sólveig giftist Sæmundi lögréttu-
manni í Bolungarvík. Katrín giftist
Oddi presti Árnasyni frá Skúmsstöð-
um. Varð hann prestur eftir tengdaföð-
ur sinn í Arnarbæli. Svo bar við um
vetrartíma, að prestur fór að heiman, að
sonur hans ungur, sem mjög var hænd-
ur að föður sínum, elti hann frá bæn-
um án vitundar prests. Drengurinn
villtist og drukknaði í vök í Ölfusá. Eft-
ir það undi prestur ekki í Arnarbæli og
fékk Kálfatjörn og var þar prestur til
dauðadags. Frá Jóni Daðasyni eru mikl-
ar ættir komnar, en sérstaklega Sol-
veigu dóttur hans.
Eins og áður var sagt, varð síra Jón
mikill auðmaður. En auður hans tvístr-
aðist brátt og urðu leiðinda mál og reki-
stefna út af eigum hans.
Dauðdaga síra Jóns bar að með þeim
hætti, að alþýða manna styrktist stór-
lega í trúnni, að það hafi verið með
réttu, að prestur óttaðist sendingar og
galdra. Hann varð bráðkvaddur rétt við
túnið í Arnarbæli 1676 á leið heim frá
prestsverki.
Síra Jón ól upp einn þekktasta
galdraprest, sem uppi hefur verið á ís-
landi, síra Eirík Magnússon á Vogsós-
um. Síra Eiríkur var aðstoðarprestur
hjá fóstra sínum, en fékk Vogsósa eftir
dauða hans.
Heimildir: Landfræðisaga íslands,
Galdur og galdramál, Prestaævir,
Sýslumannaævir, Annálar, Árbæk-
ur Espólíns, Kristnisaga Jóns bisk-
ups, Blanda, Þjóðsögur, ættartölur og
ýms hdr. og skjöl í Landsbóka- og
Þjóðskjalasafni o. fl.
FÁLKINN 31