Fálkinn - 23.01.1963, Blaðsíða 16

Tak eigi
i.
Að afstöðnum siðskiptum hér á landi,
fór í hönd óöld nokkur, hvað áhrærði
rétt manna til eigna og ýmissa rétt-
inda fornra. Valdamenn og umboðs-
menn konungs fóru í fararbroddi að
svæla út eignir af bændum og yfirleitt
öllum, sem þeir þorðu til við. Þó að
aðferðir kaþólsku kirkjunnar væru oft
á tíðum hæpnar og illar, fóru þó höfð-
ingjar veraldlega valdsins á síðari hluta
16. aldar feti framar í þessum efnum.
Margar sögur er hægt að finna um
þetta 1 heimildum og af því er mikið
söguefni. Hér verður aðeins drepið á
fátt eitt, sem viðkemur sögu þess
manns er hér verður sagt frá.
Páll Jónsson frá Svalbarði gerðist
ungur mikill framamaður. Hann kvong-
aðist einni auðugustu konu landsins
Helgu Aradóttur Jónssonar biskups
Arasonar og náði úr höndum Skálholts-
biskups miklum jarðareignum, þar sem
var Staðarhóll í Saurbæ vestra. Hann
varð sýslumaður í Þingeyjarsýslu og
reisti bú á Einarsstöðum í Reykjadal.
Páll var allra manna stórgerðastur í
skapi, stórorður og opinskár. Hann var
sérvitur og sérkennilegur í háttum og
lét lítt af því, sem hann tók sér fyrir
í athöfnum eða öðru. Hann var metn-
aðarmaður mikill.
Snemma bar á sérvizku hans og
skríngilegheitum, en þessi einkenni
ágerðust mjög þegar aldur færðist yfir
hann, eins og síðar verður sagt. Þegar
Páll bjó á Einarsstöðum, var það um
vortíma, að hann hleypti út kálfum
nokkrum. Hann vildi hafa skemmtun
af hlaupum þeirra um tún og velli, en
þeir eru oft ærslasamir, þegar þeir
koma í fyrsta sinn undir bert loft á
vorin. Fátt hefur eflaust verið til
Brátt tók gamanið aS kárna.
Kálfarnir kunnu sér ekki hóf
fyrir ofsakæti. Vorangan jók
fjör þeirra svo taumlaust, að
stjórnlaust varð. Þeir hlupu
á allt sem fyrir varð og að
lokum lentu þeir í á einni og
drápust allir . . .
ÖNNUR GREIN JÖNS GlSLA-
SONAR UM STAÐARHÖLS-
PÁL. MYNDSKREYTT AF
JÖNI HELGASYNI.
grásleppu
ánægjustunda hjá valdsmanninum á
Einarsstöðum, og hefur hann ætlað sér
að fá með þessu stundargaman nokkuð
með hentugu móti. Er ekki að orðlengja
það, að Páll hleypti út kálfum sínum
og þeir þutu um tún og haga með
skringilegum hlaupum og skoplegum
tilburðum, veifandi hala og lendandi í
smá ófærum fyrst í stað, veltandi um
börð og bala. Hreykti sýslumaður sér
hátt og naut um stund ódýrrar skemmt-
unar, eftir því sem hann hélt af fyrstu
kynnum. En brátt fór gamanið að
grána. Kálfarnir kunnu sér lítt til veg-
ar við ofsakæti, er vor og vorangan
jók fjör þeirra svo taumlaust að stjórn-
laust varð. Þeir hlupu á allt sem fyrir
var og að lokum lentu þeir í á einni og
drápust allir.
Páll horfði á skaða sinn og ánægjan
af skemmtun þessari varð skammvinn-
ari og bitrari en hann hafði gert ráð
fyrir. Ef til vill varð þessi skaði hans
meðal annars orsök setninganna, sem
hafðar eru eftir honum og lifað hafa
á munni kynslóðanna um Reykjadal:
„Rú þig, spú þig, Reykjadalur, rotin
hundahnúta".
Þrátt fyrir það, að Páll fengi kon-
ungsbréf fyrir eignarétti á Staðarhóli,
var hann ekki laus að heldur. Daði
Guðmundsson í Snóksdal, hélt jörðinni
fyrir honum, en hann var umboðsmað-
ur Skálholtsbiskups þar um slóðir um
jarðeignir stólsins. En eftir málavafst-
ur og flækjur náði Páll Staðarhólnum
og reisti þar bú. Þeir Páll og Daði eltu
lengi saman grátt silfur, en minna varð
úr en efni stóðu til, Því að er hér var
komið sögu, var Daði farinn að heilsu
og gat ekki lengur beitt sér eins og
áður. Sumir töldu jafnvel, að veikindi
Daða stöfuðu frá gerningum eða galdri
Páls, en hann var talinn göldróttur eins
og svo margir aðrir mennta og kunn-
áttu menn þeirra tíma. Jón lærði Guð-
mundsson, gefur í skin, að Páll hafi
kunnað eitthvað fyrir sér og má það
rétt vera. En hitt er annað mál, að
veikindi Daða í Snóksdal hafa verið
runnin af eðlilegri rót.
Þó að Staðarhóll væri ágæt jörð og
gott þar undir bú, fékk Páll augastað
á annari jörð við Breiðafjörð, sem hann
hugðist ná til eignar og ábúðar. Reyk-
hólar á Reykjanesi er eitt glæsilegasta
stórbýli landsins, og þar hafa oft búið
voldugir og ríkir höfðingjar, frægir i
sögunni og ágætir af rausn og dugnaði
í búskap. í þenna mund sat Reykhóla
síra Þorleifur Björnsson og átti hann
jörðina og hafði tekið við henni af for-
feðrum sínum. Síra Þorleifur var kynd-
ugur maður, lítill prestur og lítt að
/
skapi sóknarbarna sinna. Hann var
fljótmæltur og heldur um of, því að
sóknarfólk hans kvartaði undan asi-
mælgi hans, og kvaðst ekki hafa gagn
af ræðum hans af þeim sökum. Slapp
prestur þó frá því að missa kjól og kall.
Prestur var kynlegur kvistur um fleira.
Hann varð fyrir galdraáburði á dögum
Gissurar biskups Einarssonar, og er
það fyrsta galdramál á íslandi, Prestur
komst einnig frá galdramálinu stór-
slysalítið, og varð þar helzt til, að Giss-
ur biskup var lítt gefið um hindurvitni
og hjátrú og tók því vægt á um brot
prests í þessu efni. Ennfremur var mál-
inu ekki lokið til fulls, þegar Gissur
biskup féll frá, og var ekki tekið upp
eftir það.
En síra Þorleifur var um sumt hæfi-
leikamaður. Hann var hagur vel og
kunni vel til margra verka. Hann var
bókelskur og bókhnísinn og átti eitthvað
af fornum bókum. En hins vegar var
hann lítill fjárgæzlumaður og hélzt
mjög illa á fé, enda stórgekk af honum.
Þetta vissi Páll Jónssbn mætavel og
jafnframt, hvaða orð fór af presti um
galdur hans og kyndugheit.
Páll Jónsson var allra manna kænst-
ur og einhver mesti lagamaður, er uppi
var á íslandi á 16. öld. Á seinni hluta
16. aldar var farið að brydda talsvert
á galdratrú á landi hér, þó að um
þverbak keyrði síðar. Með afnámi
klausturskólanna og fleiri menningar-
stofnana varð mikil hnignun í menntun
og lærdómi. Siðaskiptamenn sumir
hverjir börðust gegn því, að al-
þýðan læsi gamlar bækur og fornleg-
ar, héldu því óspart að fólki, að þær
innihéldu galdur og aðrar forneskju,
en sérstaklega kaþólskar trúarkenning-
ar. Þetta hafði þær afleiðingar, að lestr-
arkunnátta almennings stórhnignaði,
og jafnframt virðing á fornum skinn-
bókum. Enda urðu bráð umskipti
í þessum efnum, þrátt fyrir að hafið var
að prenta bækur í landinu. Margar
bækur fornlegar, sem ekki voru lengur
lesnar af alþýðunni, sakir kunnáttu-
skorts, voru álitnar skaðlegar og jafn-
vel hreinar galdrabækur. Sumir sér-
vitrir menn og gamaldags, er ást og
yndi höfðu af slíkum bókum, urðu að
varðveita þær vel, jafnvel á huldum
stöðum. Prestar notuðu til felustaða
gjarna altarisskápa í kirkjum, því að
óvígður maður mátti ekki ganga inn
fyrir grátur altaranna. Var þar því til-
valinn staður til geymslu slíkra hluta.
Páll á Staðarhóli leitaði eftir í
margan tíma að fá Reykhóla keypta
af síra Þorleifi. En hann var ófáanlegur
til að selja höfuðból sitt. En Staðarhóls
16 FÁLKINN