Fréttablaðið - 30.10.2009, Blaðsíða 22

22 30. október 2009 FÖSTUDAGUR
UMRÆÐAN
George Akerlof og Joseph E.
Stiglitz skrifa um hagfræði
Efnahagskreppan hefur verið afhjúpandi fyrir hagfræði-
og viðskiptagreinar, því nú hefur
reynt á margar rótgrónar og við-
teknar hugmyndir. Ef vísindi eru
skilgreind út frá forspárgildi
þeirra ætti það að vera áhyggju-
efni hversu fáir úr stétt hagfræð-
inga sáu hrunið fyrir.
Suðupottur hugmynda
Reyndar ríkir mun meiri hug-
myndaágreiningur meðal hag-
fræðinga en flestir gera sér
grein fyrir. Nóbelsverðlaunin í
hagfræði í ár féllu í skaut tveim-
ur fræðimönnum, sem hafa varið
starfsævinni í að rannsaka ólíkar
kenningar. Hagfræðin hefur getið
af sér ógrynni hugmynda; sumar
hverjar ganga út á að markaðir
séu ekki endilega skilvirkir eða
stöðugir, eða að kenningin um
samkeppnisjafnvægi, sem flestir
hagfræðingar styðjast við, sé ekki
endilega best fallin til að lýsa hag-
kerfinu eða þjóðfélaginu.
Atferlishagfræðingar leggja
til dæmis áherslu á að þátttak-
endur á markaði hegði sér oft
ekki á rökréttan hátt. Að sama
skapi sýna upplýsingahagfræð-
ingar fram á að jafnvel þótt sam-
keppni ríki á mörkuðum skorti á
skilvirkni þeirra þegar upplýs-
ingum er ábótavant eða þeim er
misdreift (þegar sumir vita eitt-
hvað sem aðrir vita ekki, eins og
í fjármálahruninu) – það er að
segja alltaf.
Mýmargar rannsóknir hafa
sýnt fram á að að jafnvel þegar
stuðst er við kenningar um svo-
nefndar „hagsýnisvæntingar“
(e. rational expectations) eru
markaðir ekki endilega stöðug-
ir og hætta er á verðbólgu. Fjár-
málakreppan hefur sýnt svo ekki
verður um villst að fjárfestar eru
langt því frá rökvísir. Einn gall-
inn á kenningunni um hagsýnis-
væntingar felst til dæmis í duld-
um ályktunum á borð við þær að
allir fjárfestar búi yfir sömu upp-
lýsingunum. Á þessa annmarka
var þó löngu búið að benda fyrir
hrun.
Þverfagleg nálgun
Kreppan hefur hleypt nýju lífi í
umræðu um þörfina fyrir nýtt
reglugerðarkerfi, sem og þörfina
fyrir aðrar hugmyndir sem gætu
veitt betri innsýn í hvernig hið
flókna hagkerfi okkar hagkerfi
virkar og mögulega mótað stefnu
sem hindrar að ósköpin sem ríða
nú yfir endurtaki sig.
Meðan sumir hagfræðingar töl-
uðu fyrir hugmyndinni um full-
komlega skilvirkan markað með
engu atvinnuleysi sem væri undir
eigin eftirliti hafa aðrir hagfræð-
ingar og félagsvísindamenn sem
betur fer rannsakað aðrar nálg-
anir. Úr þeim geira hafa sprott-
ið kenningar sem leggja áherslu
á fjölbreytileika aðstæðna eða
blína á flókin krosseignatengsl
fyrirtækja (sem geta hrint af
stað gjaldþrotabylgju) og frum-
kvöðlakenningar, sem leitast við
að útskýra drifkraft hagvaxtar.
Þá hafa skrif Hymans Minsky um
fjármálakreppur, sem hafa orðið
tíðari eftir að afnám regluverks
hófst fyrir þremur áratugum,
gengið í endurnýjun lífdaga.
Í suðupotti hagfræðinnar eru
mest spennandi rannsóknirn-
ar þær sem leita fanga í öðrum
fræðigreinum, til dæmis sál-
fræði, stjórnmálafræði og félags-
fræði. Mikinn lærdóm má líka
draga af hagsögu síðustu aldar.
Þrátt fyrir allar nýjungar á fjár-
málamörkuðum er kreppan nú
merkilega lík fyrri kreppum, að
því undanskildu að nýir, flóknir
fjármálagjörningar hafa dreg-
ið úr gegnsæi og þannig magnað
óttann um hvað muni gerast ef hið
opinbera ræðst ekki í stórfelldar
björgunaraðgerðir fyrir fjármála-
geirann.
Hugmyndir framar sérhagsmunum
Hugmyndir eru jafn mikilvægar
og sérhagsmunir, ef ekki mikil-
vægari. Embættismenn, sem áttu
að annast eftirlit, og kjörnir full-
trúar voru pólitískt staðnaðir –
afnám reglugerða og vanræksla
þess að koma böndum á nýja fjár-
málagjörninga þjónaði fyrst og
fremst sérhagsmunum. En emb-
ættismenn og stjórnmálamenn
þjáðust líka af hugmyndafræði-
legri stöðnun. Þeir þarfnast víð-
feðmari og kraftmeiri hugmynda-
grunns til að byggja á.
Í ljósi þessa ber að fagna fram-
taki George Soros um stofnun
hugmyndabankans Initiative for
New Economic Thinking (INET),
sem mun veita rannsóknarstyrki,
halda ráðstefnur og gefa út tíma-
rit. Allt þetta mun stuðla að því
nýjar hugmyndir og samstarf fái
að blómstra.
INET fær fullt frelsi bæði hvað
rannsóknarefni og efnistök áhrær-
ir og vonandi munu fleiri leggja
lóð sín á vogarskálarnar og verk-
efninu vaxa ásmegin. Eina skylda
hugmyndabankans er gagnvart
„nýrri hagfræðilegri hugsun“ í
breiðri merkingu. Í mánuðinum
sem leið stefndi Soros saman fjöl-
breyttum hópi framámanna á sviði
hagfræði til að ræða þörfina fyrir
slíkt framtak og framtíðarhorfur.
Undanfarna þrjá áratugi hafa
hagfræðingar meðal annars leit-
ast við að setja fram kenningar
sem gera ráð fyrir að markaðir
gangi snurðulaust fyrir sig. Þessi
ályktun hefur tekið athyglina frá
ófáum rannsóknum sem skýra
hvers vegna markaðir ganga ein-
mitt ekki snurðulaust fyrir sig –
stundum má jafnvel tala um víð-
tækan markaðsbrest.
Manneskjan er fallvölt skepna
og skilningi á hvernig flókið hag-
kerfi okkar virkar er ábótavant.
INET gefur því fyrirheit um að
róið verði á mið nýrra hugmynda,
sem geta vonandi lágmarkað
skaðann sem hlýst af annmörk-
um markaðarins.
George Akerlof er Nóbelsverð-
launahafi í hagfræði og prófessor
við Kaliforníuháskóla í Berkel-
ey. Joseph E. Stiglitz er Nóbels-
verðlaunahafi og prófessor við
Columbia-háskóla. ©Project
Syndicate
Markaðstorg hugmynda
JOSEPH STIGLITZ GEORGE AKERLOF
AGS frá Íslandi
UMRÆÐAN
Emile Ekeberg og Árni Daní-
el Júlíusson skrifa um AGS
Í þessari viku (25.-31. okt.) heldur Norðurlandaráð
sinn árlega fund, nú í Stokk-
hólmi. Norðurlöndin hafa gefið
Íslandi lánsloforð undir stjórn
AGS. Nú er orðið alveg ljóst að
AGS ræður ekki við verkefn-
ið, og aðgerðir sjóðsins gera ekki annað en dýpka
kreppuna á Íslandi. Attac-samtökin á Norður-
löndum telja að Norðurlöndin verði að veita
Íslandi lán sem leysi AGS undan skyldum sínum
hér.
Nýfrjálshyggjan hóf sigurgöngu sína fyrir
rúmlega þrem áratugum. Alfrjálsir fjármála-
markaðir voru drifkraftur þessarar útþenslu.
Hagvöxtur á forsendum nýfrjálshyggjunnar
byggði á takmarkalausri skuldsetningu einstakl-
inga og fyrirtækja vegna offramboðs á lánsfé.
Kerfi þetta náði endimörkum sínum í hrunadansi
banka og fjármálastofnana á árunum 2007 og
2008.
Með hruni fjármálamarkaðanna gekk AGS því
í endurnýjaða lífdaga fyrir forgöngu þeirra sem
hafa völdin á efnahagssviðinu, þrátt fyrir að þeir
hefðu sjálfir lagt drögin að hruninu, og þrátt
fyrir að sjóðnum hefði mistekist í öllum yfirlýst-
um markmiðum sínum: tryggja efnahagslegan
stöðugleika og koma í veg fyrir kreppur, stuðla
að hagvexti og draga úr fátækt.
Sú ríkisstjórn sem var við völd á Íslandi þegar
kreppan skall á af fullum þunga leitaði ásjár
AGS. Sett var upp endurreisnaráætlun fyrir
landið undir stjórn AGS, en með kröfum Eng-
lands og Hollands um að láta íslenska skattgreið-
endur greiða mun meira af skuldum bankanna en
kveðið er á um í reglum ESB um tryggingarsjóði.
Gamalkunnir fylgifiskar fylgdu aðkomu hans,
hávaxtastefna sem gagnast erlendum fjármagns-
eigendum en drepur niður innlendan atvinnu-
rekstur, niðurskurður í velferðarmálum, geng-
ishrun, uppsagnir opinberra starfsmanna. Allt
þetta eykur á kreppuna/samdráttinn, vandamál
heimilanna og atvinnuleysið og drepur samfélag-
ið í dróma.
Hugmynd AGS er endurreisn efnahagslífs-
ins drifin áfram með erlendri skuldsetningu og
erlendu fjármagni. Þar sem val-
kosti skortir, valkosti sem raun-
ar eru fyrir hendi og hafa meðal
annars verið lagðir fram af
kreppunefnd SÞ (Stiglitz-nefnd-
in), eru íslensk stjórnvöld þving-
uð til að fylgja stefnu AGS í því
augnamiði að endurheimta traust
fjármálamarkaða heimsins. Mik-
ill þrýstingur er á stjórnvöld að
grípa ekki til neinna þeirra ráð-
stafana, hvort sem er í skatta-
málum eða umhverfismálum, sem styggt gætu
erlenda fjárfesta.
Norðurlöndin hafa samþykkt að leggja Íslend-
ingum lið í endurreisnarstarfinu undir hand-
leiðslu AGS með lánsloforðum. Norrænu Attac-
samtökin telja að Norðurlöndin ættu að sneiða
hjá AGS, og veita frekar tvíhliða stuðning. Þessi
lánafyrirgreiðsla ætti að vera í samræmi við
þarfir landsmanna en ekki þarfir alþjóðlegra
fjármálamarkaða. Til að losna undan þrýstingi
og hótunum þeirra þarfnast Íslendingar allra til-
tækra bandamanna, vinveittra þjóða, hreyfinga
og einstaklinga. Endurreisn undir stjórn AGS er
Íslendingum ekki í hag. AGS frá Íslandi!
Noregur gæti núna hjálpað Íslandi með afger-
andi hætti. Noregur á nægt fé. Með því að bjóða
fram lítinn hluta olíusjóðsins væri hægt að losa
Ísland undan hinum fáránlegu skilyrðum sem
AGS þröngvar upp á landið. Lítil hætta er á að
peningarnir fáist ekki greiddir, því sá hluti hins
íslenska efnahagslífs sem er utan fjármálageir-
ans, hinn „raunverulegi“ efnahagur, hefur gefið
af sér öruggan arð allt fram að hruni. Þessi hluti
íslensks hagkerfis hefur staðið af sér óveðrið
og mun gefa áfram arð, ef komið verður í veg
fyrir að AGS sendi reikninginn fyrir hrunið til
almennra Íslendinga.
Við verðum að byggja upp samfélag, grund-
vallað á gildum eins og félagslegu réttlæti, efna-
hagslegum stöðugleika og sjálfbærri þróun, um
allan heim og í öllum samfélögum. Við sam-
þykkjum ekki áframhaldandi forræði nýfrjáls-
hyggjunnar, og við megum ekki samþykkja aft-
urhvarf til óbreytts ástands á komandi árum.
Endurreisn undir stjórn AGS er Íslendingum
ekki í hag. AGS frá Íslandi!
Emilie Ekeberg er formaður Attac Norge og Árni
Daníel Júlíusson er formaður Attac á Íslandi.
EMILIE EKEBERG ÁRNI DANÍEL
JÚLÍUSSON
UMRÆÐAN
Björk Einisdóttir skrifar
um einelti
Fátt veldur jafnmikl-um sársauka og það að
lenda í einelti, segir í nýút-
komnum fræðslubæklingi
frá Heimili og skóla, Ein-
elti – góð ráð til foreldra.
Bæklingnum er ætlað að
auka þekkingu á einelti og hjálpa
foreldrum að öðlast betri skilning
á líðan barna sinna. Það er mikil-
vægt að eineltismál leysist fljótt og
farsællega þannig að barnið losni
undan þeirri niðurlægingu sem
fylgir því að vera lagt í einelti. Það
er einnig brýnt að foreldrar taki
vel á málum hafi barn lagt önnur
börn í einelti og aðstoði barnið við
að hætta því.
Heimili og skóli – landssamtök
foreldra hófu nú þriðjudaginn 27.
október átak gegn einelti með því
að gefa út nýtt fræðsluhefti fyrir
foreldra.
Við berum öll ábyrgð á því að
börnin okkar búi við öryggi. Með
því að tala saman og minna hvert
annað á þessa ábyrgð getum við
komið í veg fyrir margvísleg sár-
indi og vanlíðan. Heimili og skóli
– landssamtök foreldra eru mikil-
vægir tengiliðir í samstarfi heim-
ila og skóla í forvörnum er tengjast
einelti og um örugga og jákvæða
netnotkun. Töluvert er leitað til
samtakanna um ráðgjöf er varð-
ar líðan barna og margir foreldrar
þurfa stuðning í samskiptum sínum
við skólann.
Þegar einelti kemur upp eru
starfsfólk og stjórnendur skóla
ábyrg fyrir því að grípa inn í málin
og sjá til þess að þau verði stöðv-
uð. Ef skóli vill axla ábyrgð og gera
skyldu sína í eineltismálum þarf
að útbúa fyrirbyggjandi áætlun og
hafa tiltæka viðbragðsáætlun þegar
einelti lætur á sér kræla. Reynslan
sýnir að langtímaáætlan-
ir og skipulagt forvarnar-
starf skila bestum árangri.
Eineltisvandamálum fækk-
ar og líðan nemenda verður
betri með jákvæðari hegð-
un innan skólans. Í aðal-
námskrá grunnskóla er
kveðið á um að mikilvægt
sé að nemendur geti leit-
að til hvaða starfsmanns
skóla sem er með mál sem
snúa að velferð þeirra og líðan og
að brugðist sé við strax og á viðeig-
andi hátt ef upp koma vandamál af
einhverju tagi, t.d. stríðni, einelti,
agabrot eða vanlíðan.
Rannsóknir SAFT gefa til kynna
að öll grunnskólabörn hafi aðgang
að Netinu í skóla og allflest heima
hjá sér. Meðalaldur íslenskra barna
þegar þau fara á Netið í fyrsta
skipti hefur lækkað frá því rann-
sóknir okkar hófust. Meðalaldur
var 8,7 ár árið 2003, 7,7 ár árið 2007
og 6,9 ár árið 2009. Mikilvægt er að
undirbúa börn vel áður en þau byrja
að ferðast um Netheima, tryggja að
þau temji sér góða umgengnishætti
og þekki jákvæðar og neikvæð-
ar hliðar Netsins. Netið og síminn
eru oft nefnd þegar rætt er um ein-
elti, enda hafa þessir miðlar opnað
nýjar leiðir til að komast að fólki
t.d. með gestabókum á bloggsíðum
og SMS-skilaboðum í farsíma.
Það er von okkar hjá Heim-
ili og skóla að við náum í samein-
ingu að lágmarka neikvæða hegð-
un barnanna okkar á Netinu og
í skólum landsins. Það er mikil-
vægt að við tölum saman, störfum
saman og sýnum börnum hvatn-
ingu, umhyggju, aðhald og eftir-
lit með það að markmiði að bæta
líðan þeirra. Nánari upplýsing-
ar má finna á heimasíðum okkar,
heimiliogskoli.is og saft.is.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Heimilis og skóla – landssam-
taka foreldra.
Ábyrgð okkar allra
BJÖRK EINISDÓTTIR
helgi á Korputorgi um helgina.