Fréttablaðið - 18.12.2009, Blaðsíða 42

42 18. desember 2009 FÖSTUDAGUR
UMRÆÐAN
Joseph Stiglitz skrifar um
risafjármálafyrirtæki og
hertar reglugerðir
Alþjóðleg deila geisar um hvers konar reglur
þurfi að setja til að endur-
reisa traust á fjármálakerf-
inu og tryggja að það fari ekki aftur
á hliðina eftir nokkur ár. Mervyn
King, bankastjóri Bank of England,
hefur kallað etir takmörkunum á
umsvifum risabankanna. Forsætis-
ráðherra Bretlands, Gordon Brown,
er ósammála og gefur í skyn að
hömlur á umsvifum bankanna muni
ekki koma í veg fyrir aðra fjármála-
kreppu; en það er rétt hjá King að
bankar sem eru of stórir til að falla
ættu að vera í ströngu taumhaldi. Í
Bandaríkjunum, Bretlandi og víðar
bera stóru bankarnir meginábyrgð
á þeim kostnaði sem fallið hefur
á skattgreiðendur. Í Bandaríkjun-
um hafa 106 minni bankar farið á
hausinn það sem af er ári. En það
eru risabankarnir sem kosta okkur
risafjárhæðir.
Átta mistök
Fjármálakreppan er afleiðing átta
sjálfstæðra en tengdra mistaka.
- Bankarnir sem eru of stórir til
að falla eru reknir af brengluðum
hvata; ef þeir tefla djarft og hafa
betur hirða þeir ágóðann; ef þeir
tapa borga skattgreiðendur reikn-
inginn.
- Fjármálastofnanir eru of sam-
ofnar til að falla; sá hluti AIG sem
kostaði bandaríska skattgreiðend-
ur 180 milljarða dollara var tiltölu-
lega lítill.
- Litlir bankar auka á áhættuna ef
þeir eru reknir á sama hátt og stóru
bankarnir.
- Hvatakerfi bankanna leggja
áherslu á skammtímaákvarðanir
og óhóflega áhættu.
- Þegar bankar meta eigin áhættu,
taka þeir ekki inn í reikninginn
hvaða mögulegu skaðlegu afleiðing-
ar mistök þeirra gætu haft á aðra.
Þetta er grunnástæðan fyrir því að
það þarf nýja reglugerð.
- Bankar hafa staðið sig illa í
áhættustýringu – kenningarnar sem
þeir studdust við voru meingallað-
ar.
- Fjárfestar, sem virðast enn
kærulausari gagnvart óhóflegri
skuldsetningu en bankarnir, þrýsta
mjög á bankana að taka of mikla
áhættu.
- Eftirlitsaðilar eiga að
henda reiður á þessu og
koma í veg fyrir allt sem
ýtir undir kerfisbundna
áhættu. Þeir brugðust. Þeir
studdust líka við gallað-
ar kenningar og voru með
brenglaða hvata. Alltof fáir
skildu hlutverk reglugerða;
og of margir stukku upp í
ból með þeim sem þeir
áttu að hafa eftirlit með.
Ef við bærum meira traust til
eftirlitsaðila og yfirmanna bank-
anna, værum við ef til vill ívið
rólegri gagnvart öllum hinum
vandamálunum. En eftirlitsaðilum
og umsjónarmönnum getur brugð-
ist bogalistin og þess vegna þurf-
um við að takast á við allar hliðar
vandans. Það kostar vitaskuld sitt,
en kostnaður við lélegt eftirlitskerfi
er aftur á móti gríðarlegur. Kostirn-
ir við að styrkja eftirlitskerfið vega
ávallt þyngra en kostnaðurinn.
Rangt gefið
King hefur lög að mæla: Bankar
sem eru of stórir til að falla eru of
stórir til að halda áfram að starfa
á markaði. Ef þeir halda því áfram
verður að reka þá undir ströngu eft-
irliti. Tilvist þeirra brenglar stöð-
una á fjármálamörkuðum. Af hverju
ættu þeir að fá að stunda fjárhættu-
spil meðan skattgreiðendur borga
tapið? Hver eru „samlegðaráhrif-
in“? Getur verið að þau vegi þyngra
en kostnaðurinn? Sumir stórir bank-
ar standa í nægilega mikilli miðl-
un verðbréfa (hvort heldur það er
fyrir eigin reikning eða viðskipta-
vina) að þeir hafa í raun áunnið sér
sama ósanngjarna forskot og hver
annar innherji.
Með þessu getur hagnaður þeirra
aukist, en á annarra kostnað. Leik-
urinn er ójafn – sér í lagi á kostnað
þeirra sem minna mega sín á vell-
inum. Hvaða fyrirtæki myndi ekki
vilja að bresk eða bandarísk stjórn-
völd ábyrgðust skuldatryggingar
þess; engin furða að fyrirtæki sem
eru „of stór til að falla“ ráði mark-
aðnum.
Nýtt hvatakerfi
Eitt sem hagfræðingar eru nú orðið
sammála um er að hvati skiptir
máli. Bankastjórnendum var umb-
unað fyrir aukinn hagnað – hvort
sem hann var vegna bættrar starf-
semi (dugnaður á markaði) eða auk-
innar áhættu (aukin skuldsetning).
Annaðhvort voru þeir að svíkja
hluthafa og fjárfesta, eða þeir
skildu ekki eðli áhættu og umbunar.
Kannski er hvort tveggja rétt. Og
hvorugt er tilefni til bjartsýni.
Þar sem fjárfesta skorti skilning
á áhættu og stjórnsýslu fyrirtækja
var ábótavant, lá hvati bankamanna
í því að hanna ekki góð hvatakerfi.
Nauðsynlegt er að lagfæra slíkar
veilur – bæði á stjórnsviði fyrir-
tækja og hjá einstökum yfirmönn-
um.
Það felur í sér að skipta upp fyrir-
tækjum sem eru „of stór til að falla“
(eða „of flókin til að laga“). Þar
sem ekki er hægt að koma þessu
við þá þarf að setja athafnafrelsi
fyrirtækjanna strangar skorður
og leggja á hærri skatta og auka
kröfur um eiginfjárhlutfall. Með
því er leikurinn jafnaður. En vand-
inn liggur auðvitað í smáatriðunum
– og stóru bankarnir koma til með
að gera hvað þeir geta til að tryggja
að hvaða gjöld sem á þá verða lögð
verði nægilega lág til að dragi ekki
úr forskotinu sem fengið er með því
að skattgreiðendur ábyrgist starf-
semi þeirra.
Meiri takmarkanir, minni hætta
Jafnvel þó að við lögum hvatakerfi
bankanna þannig að þau virki full-
komlega – sem er ekki í spilunum
– stafar alltaf áhætta af bönkun-
um. Því stærri sem bankinn er og
þeim mun meiri áhættu sem stórum
bönkum er leyft að taka, því meiri
er ógnin við hagkerfi okkar og sam-
félög.
Í þessum málum eru samt engar
skýrar línur. Eftir því sem við
setjum meiri stærðartakmörk,
getum við verið afslappaðri í þess-
um málum og öðrum sem snúa að
regluverki fjármálastarfsemi. Og
það er þess vegna sem King, Paul
Volcker, sérfræðingaráð Sameinuðu
þjóðanna um endurbætur á kerfi
alþjóðlegra peningamála og fjár-
málastarfsemi, og fjöldi annarra,
hefur rétt fyrir sér um þörfina á
að setja stóru bönkunum skorður.
Nálgast þarf vandann úr mörgum
áttum, þar á meðal með sérstökum
sköttum, auknum kröfum um eigið
fé, strangara eftirliti og skorðum
á stærð og á umfang áhætturekst-
urs.
Slík nálgun kemur ekki í veg
fyrir aðra kreppu, en það dregur
úr líkunum á henni – og úr kostnaði
hennar, bresti hún á.
Joseph E. Stiglitz er Nóbelsverð-
launahafi í hagfræði og prófessor
við Columbia-háskóla. ©Project
Syndicate. Millifyrirsagnir eru
blaðsins.
Hættulegir risar
UMRÆÐAN
Sigurður Pálsson skrif-
ar um trú og uppeld-
isstarf
Í Fréttablaðinu 15. des. sl. veita þrír fulltrúar í
mannréttindaráði Reykja-
víkur formanni ráðsins
ákúrur fyrir að „leggja
áherslu á“ aðskilnað barna eftir
trúar- og lífsskoðunum, en í nóv-
ember hafði mannréttindastjóri
borgarinnar skrifað stjórnend-
um leik- og grunnskóla bréf þar
sem áréttað var að börnum skuli
ekki mismunað vegna trúar eða
lífsskoðunar þeirra eða foreldra
þeirra. Tilefni ákúranna er þessi
setning í bréfi frá formanni mann-
réttindaráðs til sömu aðila frá 1.
des. þar sem segir: „Ætlunin var
alls ekki að gera athugasemdir við
hefðbundið kirkjustarf skólabarna
heldur benda á mikilvægi þess að
þeir sem hafa aðrar lífs- og trú-
arskoðanir standi annað til boða
meðan á kirkjustarfinu stendur.“
Ekki ætla ég mér að blanda mér í
innbyrðis deilur í mannréttinda-
ráði. Hins vegar langar mig að
leggja orð í belg um „hefðbund-
ið kirkjustarf skólabarna“. Hefð-
bundið kirkjustarf fyrir börn og
unglinga fer yfirleitt ekki fram
á skólatíma. Hins vegar kann að
vera að verið sé að vísa til þess að
sumar kirkjur bjóða upp á kirkju-
starf fyrir börn á þeim tíma sem
þau eru höfð í gæslu í skólanum
eftir að kennslu lýkur og börnum
sem það kjósa boðin þátttaka í því.
Sums staðar hefur kirkjan fengið
inni í skólahúsnæði en þátttaka
barnanna að sjálfsögðu sjálfvalin
en ekki skyldug. Ætla má að verið
sé að gagnrýna að kirkjan fái inni
í skólum, þar sem í lok greinarinn-
ar er vísað í meintan dóm Mann-
réttindadómstóls Evrópu frá 2007,
sem á að hafa fallið foreldrum í
vil sem „höfðað höfðu mál vegna
starfsemi trúfélags í skólum“.
Þessi tilvísun er röng. Mann-
réttindadómstóllinn hefur engan
slíkan dóm fellt. Hins vegar féll
dómur árið 2007 í máli sem norsk-
ir foreldrar höfðuðu gegn norska
ríkinu vegna þess að þarlend
skólayfirvöld vildu ekki veita
börnum þeirra algjöra
undanþágu frá kennslu í
námsgreininni „Kristend-
om, religion og livssyn“,
heldur aðeins undanþágu
frá því sem flokkast gæti
undir trúarlega iðkun af
einhverju tagi. Einnig
var fundið að því að flók-
ið væri að fá slíka undan-
þágu. Niðurstaða dómsins
var sú að með þessum tak-
markaða rétti til undanþágu hefði
norska ríkið brotið á uppeldis-
rétti foreldra sem tryggður væri
í mannréttindasáttmálum. Von-
andi er þessi ranga tilvísun í dóm-
inn fremur vegna athyglisbrests
en ásetnings. Niðurstöðu dómsins
má lesa á vef dómstólsins: Press
release nr. 464, 29.06.2007. Sagan
af Bergþóru í grein þremenning-
anna, sem fékk undanþágu frá
kristindómsfræðslunni, leiðir
í ljós að skólinn brást við í sam-
ræmi við dóminn, en hefði átt að
fá Bergþóru verðug verkefni við
annað, sem hann gerði ekki.
En kannski ratar þessi deila í
dagblöð vegna þess að nú líður að
jólum. Í aðdraganda jóla undan-
farin ár hafa komið fram athuga-
semdir með vísan í uppeldisrétt
foreldra að skólar skuli sinna jóla-
undirbúningi á sama hátt og gert
hefur verið áratugum saman. Auk
andúðar á jólaföndrinu hefur verið
fundið að því að skólar haldi „litlu
jólin“ með nemendum og að farið
skuli með þá í kirkju. Undirritað-
ur telur mikilvægt að réttur allra
foreldra sé virtur, einnig rétttur
meirihluta foreldra sem telja sjálf-
sagt að skólahald í aðdraganda
jóla sé með sama hætti og verið
hefur. Að sjálfsögðu á ekki að
skylda börn til þátttöku ef foreldr-
ar eru andvígir henni. En hversu
langt er sanngjarnt að ganga til
móts við lítinn minnihlutahóp á
kostnað meirihlutans? Er ekki
hægt að mæta þörfum minnihlut-
ans með öðrum hætti? Ástæða er
til að minna á að um 90% þjóðar-
innar tilheyrir kristnum trúfélög-
um sem öll geta sameinast í jóla-
haldinu.
Gleðileg jól.
Höfundur er fyrrverandi sóknar-
prestur og doktor í menntunar-
fræðum.
Jól – skóli – kirkja
JOSEPH STIGLITZ SIGURÐUR
PÁLSSON
UMRÆÐAN
Sigurlaug Knudsen
Stefánsdóttir skrifar
um loftslagsmál
Það þarf ekki vísinda-leg sannindi til að sjá
eyðileggingarmátt mann-
kyns. Sannleikurinn upp-
ljóstrast með flóðum,
stækkun eyðimarka, aukinni tíðni
hvirfilbyla og storma, hækkandi
sjávarmáli, súrnun sjávarins,
eyðileggingu skóglenda, bráðn-
un jökla vítt og breitt um heim-
inn í dag – einnig þeirra sem
stóðu háreistir í minni æsku í
norðrinu.
Það er sárlega augljóst að
núverandi aðferðir okkar gagn-
vart náttúru munu hafa slíka
skaðsemi á yfirborð jarðar að
lífið í heild, eins og við þekkj-
um það, verður alvarlega ógnað.
Orsök þess er gífurlega ósjálf-
bært líferni okkar. Þeir sem
munu líða hvað mest eru þau
sem hafa enga rödd – komandi
kynslóðir. Munið að sú hugsun
er huggun þeirra sem átta sig á
ástandinu en kjósa að aðhafast
ekki.
Því er það ekki spurning um
stjórnmál, persónulegan ávinn-
ing eða vísindaleg sannindi sem
fær okkur til að virða heiminn í
kringum okkur – það ætti að vera
okkar siðferðilega skylda. Ekki
bara okkar heldur hvers barns á
unga aldri af hálfu foreldra, þjóð-
félaga, skóla, trúarfélaga, miðlana
og ríkisstjórna. Því miður
erum við langt frá slík-
um hillingum. Í lok dags
kemur þetta allt niður á
þessa einu spurningu um
siðferði okkar; hvernig
göngum við að náttúrunni
í kringum okkur?
Í dag má heyra háværar
efasemdaraddir. Það eru
þær sem efast um tilvist
hitnun jarðkringlunnar.
Hafið hugfast að þessar raddir
heyrast langoftast frá þeim sem
verða hvað minnst fyrir barðinu,
fólk í Englandi, hluta úr Evrópu
og Bandaríkjunum. Það er því
auðvelt að loka augunum þegar
vandamálið starir ekki á þig né
bankar í sífellu á dyrnar þínar.
Svo eru einnig þeir sem hafa bein
sambönd í olíuiðnaðinn. Við hin,
eða langflest, vitum vel að núver-
andi lifnaðarhættir okkar ganga
ekki til lengdar. En hví aðhefst þá
enginn?
Kaldhæðnislega staðreyndin er
sú að flestir nenna því ekki.
Í seinni heimsstyrjöld var fólk
reiðubúið að fórna lífi og lifum
fyrir sameiginlegan málstað. Nú
megum við ekki einu sinni vera
að því að fórna óþarfa lífsmunaði
líkt og sjónvarpinu, rafmagns-
tannburstanum, brauðvélinni eða
batteríhlaðna mjólkurfreyðaran-
um, hvað þá að eyða 15 mínútum
á viku í að flokka sorp.
Við erum löt og sjálfhverf.
Sagan mun sýna okkur vera „þau
sem gerðu ekkert“ … eða hvað?
Höfundur er söngkona.
Hugleiðingar um
loftslagsráðstefnuna
SIGURLAUG
KNUDSEN
Hlý, mjúk og notaleg nærföt
Jólatilboð
HOLTAGÖRÐUM GLÆSIBÆ KRINGLUNNI SMÁRALIND SÍMI 545 1500