Vikan - 19.07.1962, Blaðsíða 8

r
Dr. MATTHlAS JÓNASSON:
SÁLKREPPUR
OG SÁLGREINING
ÖNDVEGI SKYNSEMINNAR.
Um ekkert fyrirbæri mannlífsins hafa komiS
fram jafn öfgafullar skoðanir og um ástina. í
ódauðlegri list ljóðs og myndar hefir hún veriS
hafin til skýjanna, henni hefir veriS útskúfaS
sem hræsni veruleikafælins hugarfars og
hröngvaS til aS lúta í amháttarauSmýkt hús-
freyjuvaldi skynseminnar.
Köld skynsemin stendur gegn tilfinningum
okkai_Qg öt vel á veg komin aS gera hær ót-
lægar úr mannlegri tilveru, enda er ha^ sú
hróunarleiS, sem mörgum virSist nú vænleg-
ust mannkyninu til handa, leiSin upp aS önd-
vegi kaldrar, reikandi skynsemi. í nákvæmum
áætlunum heunar hlyti ástin ávallt aS verSa
hinn óhjáli háttur.
Ein krappasta andstæSan I mannlegu eSli
stendur einmitt milli skynsemi og tilfinninga,
og staSa hinna siSarnefndu hefir aldrei verið
veikari en nú. Köld skynsemin er á góðri leiS
aS hreyta mannlegri tilveru i haS horf, aS til-
finningar verSi marklausar og eigi sér ekkert
rúm. Skynsemin reiknar og gerir áætlanir,
skipuJeggur tilveruna og fellir sálarorku manns-
ins við heizlanleg öfl dauðrar náttúrunnar. t
sliku kerfi reynast tilfinningar óhjálar. hær eru
tilviljunarkennt atriði, sem raskar öryggi út-
reikninganna.
Þess vegna reynir skynsemin að túlka h*r
að nýju og í sinum anda. Sú túlkun snertir
fyrst og fremst meginbátt tilfinningahfsins,
ástina milli manns og konu, milli móður og
harns, milli vina. Makaást og barnsást eru lið-
aðar sundur í frumstæða ástríðuhætti, sem falla
há undir reiknanlegar stærðir, t. d. efnaskipti
og aðrar bekktar hræringar líkamans. Ef samt
skyldi verða eftir einliver snefill af heitri, ó-
beizlanlegri tilfinningu, sem félli utan við af-
markaða dálka visindalegrar greiningar, er
hann flokkaður undir „sálarbilun“ eða brjál-
semi, sem bera að útrýma með ónæmisaSgerðum.
Og þær felast i sefjunarmætti hinnar skyn-
samlegu skipulagningar. í ljósi hennar virðist
tilfinningin óbörf og jafnvel vera beinlinis til
hindrunar. MeSan tilfinningalifiS er i slíkum
metum, leggja menn eðlilega ekki áherzlu á
aS broska æðri þsetti bess.
Stefnan er bó ekki einber uppfinning róttækra
skipulagssinna, né heldur fyrst fram komin á
þessari öld. Skynsemisdýrkun alfræðinganna
8 VIKAN
Munu hjónabönd framtíðarinnar
fremur líkjast samruna tveggja
eðlisfræðiformúla; mun tilfinninga-
semin víkja fyrir kaldri raunhyggju
og skipulagningu.
frönsku gekk i sömu átt, og hún flaug um álf-
una eins og logi yfir hurran kornakur. En
rökin, sem heimta að tilfinningin hoki fyrir
algildri skipulagningu eru nú orðin sterkari
en nokkru sinni fyrr. Tilfinningalífið er að
verða munaður, sem mannkynið virðist ekki
’engur hafa efni á að veita sér. Og 20. öldin
hefir gert hað aíi metnaðarmáli sinu að svipta
tilfinningahulunni af manneðlinu, svo að eftir
standi líkamsbarfirnar einar og ástríðan til að
fullnægja bcim.
LÍF ÁN HRIFNI.
AuSvitaS liður ævi fæstra manna i óslitinni
hrifningu. Lestagangur hversdagsstritsins er
hlutskipti okkar, og reikningslist eljumannsins
snýst oftast um ba® vandamál, hvernig arður
handarinnar hrökkvi fyrir brýnustu börfum.
Þannig bröngvar raunveruleikinn okkur undir
vald hinnar köldu skynsemi. Flestir menn bré
samt að eiga einhvern afkima i verund sinni,
bar sem beir geta gefið sig tilfinningum á vald,
hrifizf í aðdáun, unnað hugástum, dreymt óska-
drauma sina, hversu hégómlegt sem bað kann
:>ð virðast frá sjónarmiði heirra vísinda, sem
vilja lima manneðlið í sundur í fáeinar efnis-
kenndar frumeindir. •
Þetta var viðhorf rómantisku stefnunnar, hins
mikla átaks 19. aldar til þess að hefja tilfinn-
inguna til vegs að nýju. f augum formælenda
hennar voru ást, trú og hrifni meginþættir
mannlegs eðlis, sá rótarsproti, sem skyggni
mannsandans og fegurð listarinnar spruttu af.
ÁstaróSur, til orðinn I ofurmennskri hrifningu,
eins og Sigrúnarljóð Bjarna Tliorarensen, var
að þeirra dómi býðingarmeira framvinduskref
cn iiO ára framleiðsluáætlun. í þeirri trú ræktu
þeir tilfinningalíf sitt og hæfileikann til að
hrífast.
Jónas Hallgrímsson sýndi okkur í kliðmjúk-
um ljóðum sínum, hvilíkur sköpunarmáttur býr
i heitri tilfinningu, hvort sem er sorg eða gleði.
í „Ferð,alok“ verður hin timanlega veröld of
þröng fyrir harmljúfan ástartrega hans. í huga
hans spannar ástin yfir eilífðir og hnattasund.
— En rómantlkin leið hjá, hin sundurgreinandi
skynsemi tók völdin að nýju. Atómljóð nútim-
ans, sem virðist ort við næðingsgjóst í biðröð
Framhald á bls. 41.
Nicki var ekki heima þegar síminn hringdi,
og herbergissystur hennar brá svo við samtalið,
að skilaboðin urðu einskonar krossgáta. Hún
mundi til dæmis ekki fyfir víst, hvar þessi herra
Wolfe hafði séð Nicki á leiksviði — en eins
og það skipti nokkru máli. Það mikilvægasta
var óneitanlega þetta, að Nicki átti að mæta
til reynslulesturs í Broadhurst-leikhúsinu
klukkan fjögur stundvíslega. Nicki varð svo
mikið um þetta, að hún hljóp af stað án þess
að hafa hugsun á að bera greiðu í hár sér,
hvað þá heldur meir. Hún stóðst þá freistingu
að taka leigubíl, og gekk alla leiðina þótt löng
væri. Sennilega stóð henni þarna hlutverk til
boða, en hún vissi að skipað hafði verið i öll
helztu hlutverkin í þessu væntanlega leikriti
fyrir meir en mánuði, svo þarna hlaut að vera
um eitthvert smáhlutverk að ræða.
Aðeins fimm manneskjur voru staddar á svið-
inu þegar Nicki kom inn, og fjórar þeirra létu
sem þær sæu hana ekki, þegar hún kleif hik-
andi upp þrepin. Sú fimmta Þeirra, ungur mað-
ur á prjónavesti, gekk brosandi til móts við
hana. Hún skildi þegar að það mundi vera
herra Wolfe, leikstjórinn, sem nú hafði í und-
irbúningi fyrstu leiksýningu sína við Breið-
götu.
— Ég kannast við yður, sagði hann glaðlega.
Þér eruð Nicki Porter. Ég þakka yður fyrir að
þér skulið koma.
— Það er mitt að þakka, herra Wolfe, svaraði
Nicki feimnislega og beitti hinum myrka lág-
hreim raddar sinnar til hins ýtrasta. Nicki
var nefnilega hvorki áberandi falleg né áber-
andi Ijót, heldur var það röddin, sem bar uppi
framkomu hennar fyrst og íremst.
— Ég ætla þá að segja yður hvað um er
að ræða, mælti herra Wolfe. 1 þessu leikriti
er ung ekkja, mjög ung og ekki beinlinis af
þeirri gerðinni sem harmurinn ber ofurliði.
Hlutverkið er ekki mikið fyrirferðar, en þannig
úr garði gert, að það vekur athygli. Jerry, kall-
aði hann á feitlaginn mannkubb, sem stóð
nokkuð frá sviðinu. Láttu okkur hafa afrit . ..
Nicki blaðaði spennt í leikritinu, en leik-
stjórinn mælti: — Flettið upp blaðsíðu tólf,
þar sem Mary Lou kemur inn á sviðið. Hún
er frá Suðurríkjunum, en þrátt fyrir það er
ekki til þess ætlazt að hún láti eins og hún
hafi heita kartöflu í munni sér. Og einu ætla
ég að skýra yður frá, svo ekki sé farið bak
við yður á neinn hátt. 1 hreinskilni sagt var
lokið að velja í öll hlutverkin síðastliðinn
föstudag. Eina hlutverkið, sem ég var I vafa
með, var einmitt Þetta hlutverk ekkjunnar,
en þó hafði leikkona nokkur komið þar mjög
til greina. Og þá mundi ég það allt í einu
að ég hafði séð og heyrt yður í einhverju
leikriti að Warkins Glen ....
— „Kurr turtildúfunnar . ..“
— Alveg rétt. Og ég mundi það, að þér
voruð að minnsta kosti talsvert lík þvi, sem ég
hef hugsað mér Mary Lou, svo ég tók þá á-
kvörðun að hafa uppi á yður. Þér skuluð þó
ekki gera yður allt of miklar vonir . . . hver
veit? Augnatillit hans botnaði setninguna —
við vitum bæði hve allt er á hverfandi hveli í
leikhúslífinu.
Eintalið á blaðsiðu tólf var mjög athyglis-
vert. Hún gerði sér ljóst að henni tókst lest-
urinn vel, og ein af leikkonunum, sem stödd
var þarna á sviðinu, lét i ljós hrifningu sína að
honum loknum.
— Afbragð, sagði herra Wolfe og varp létt-
ara öndinni. Hreinasta afbragð. Og við höldum
yður ekki lengi milli vonar og ótta, því að
æfingarnar verða að hefjast í næstu viku.
Hann hló við. Yður finnst varla mikið til um
kurteisi ,mina . . . en nú skal ég reyna að bæta
úr því, sagði hann og kynnti hana síðan fyrir
hinum leikurunum, sem allir voru meira og
minna frægir, svo rödd þeirra og sjónvarps-
mynd mátti heita hversdagsgestur á hverju
heimili.
NICKI nam staðar á gangstéttinni úti fyrir
leikhúsinu og skoðaði auglýsingarnar. Ung
dökkhærð stúlka með tinnusvört augu kom
út úr anddyrinu, nam staðar sem snöggvast
og starði á Nicki. Og Nicki fann allt 1 einu