Vikan - 09.01.1975, Blaðsíða 33

Greinar um stjörnufræöi. II.
Birgir Bjarnason tók saman.
Myndin sýnir þróun sólar. örin bendir á sólina eins og hún er i dag. Milli deplanna eru 80 milljónir ára.
Sólir og þróun þeirra
Sólir og þróun þeirra.
Eins og flestum mun kunnugt
eru allar þær stjörnur — aö
undanteknum plánetunum og
tunglum þeirra — er sjást á
næturhimni, lýsandi sólir Sumar
likar okkar sól, aörar stærri og
aörar minni. Sólirnar eru mis-
munandi aö stærö, birtumagni,
gerö og aldri.
Sól okkar fer ein saman eins og
viö vitum, en þaö er ekki eins
algengt og ætla mætti. Sú sól, sem
er næst okkar, heitir Proxima
Centauri, og er hún i 4,3 ljósára
fjarlægö. Hún er ekki sýnileg
berum augum.
Ljósár er mælieiningin, sem
menn nota milli stjarnanna, en
þaö er sú vegalengd, sem ljósiö
fer á einu ári. Meö okkar jarö-
bundnu viöhorfum er sú vega-
legnd gifurleg. Ef viö hugsum
okkur aö ljósáriö væri eins langt
og Island frá vestri til austurs, þá
væri jöröin meö sömu minnkun,
0,0007 millimetrar. 4.3 ljósár er
þvi nokkur spotti, og menn vita
ekki, hvort þeim veröur nokkurn
tima mögulegt aö komast þessa
vegalengd.
Eftir aö viö höfum stigiö þetta
skref þýöir litiö aö bera vega-
lengdir saman viö okkar venju-
lega heim, okkar venjulega skyn-
sviö.
Taliö er, aö sól okkar muni
stækka, er tímar liöa, og veröa aö
þvi, sem kallaö er rauöur risi,
hann getur veriö 15 til 40 sinnum
stærri en sólin. Rauöar sólir geta
veriö allt aö 2300 sinnum stærri en
okkar sól, og jafnvel 50 þúsund
sinnum bjartari, og kallast þá
ofurrisar. Einn slíkur risi heitir
Betelgás, hann er um 800 sinnum
stærri en sólin og tiltölulega
nálægur, i rúmlega 520 ljósára
fjarlægö. Ef hann væri þar sem
sólin er nú mundi hann ná lang-
leiöina út aö braut Júpiters.
Fyrir utan rauöar sólir eru til
bláar, hvitar og gular. Mertn
telja, aö rauöur risi skreppi
saman er hann eldist og veröi aö
þvi, sem kallaö er hvitur dvergur.
Þaö gerist vegna þess aö viö
vetnissprengingarnar breytist
vetni stjörnunnar i helium, en
siöan i flóknari atóm. Viö þessar
breytingar gefur sólin frá sér
orku og kólnar, en kjarni hennar
getur oröiö aö járni, halda menn.
Hvitir dvergar geta veriö allt
aö 100 sinnum minni en okkar sól
eöa álika og jöröin aö stærö. Þétt-
leiki þeirra er mjög mikill, 100
tonn geta veriö samankomin i
einum rúmsentimetra.
Taliö er, aö þegar stjarna
skreppur saman i hvltan dverg,
splundrist ytri lög hennar og til ^
veröi nóva, þ.e. sprengistjarna. n
úr leifunum og geimryki getur £
meö timanum myndast ný sól, °
e.t.v. meö plánetum umhverfis, „
og reyndar er okkar sól ein slik. j
Margt um eöli geimsins og 2
fyrirbæri hans eru kenningar og
stundum til aörar kenningar sem
ganga ekki alveg- sömu átt. Og
þetta er einn kostur þess aö horfa
til stjarnanna og reyna aö skilja
heim þeirra. Okkur veröur þá
augljóst, hvaö viö vitum litiö um
veruleikann, um geiminn. .
Eiginlega er veröld stjarnanna
annar heimur, önnur tilvera —
eiginlega annars konar vitundar-
ástand, og llklegt, aö breyting
veröi á vitund mannsins, ef hann
ætlar aö komast i einhver tengsl
viö þann alheim sem hann lifir 1.
Stjörnurnar láta okkur finna til
smæöar okkar. Og eins og margt
þarna úti er ráögáta er hitt eins
mikil ráögáta, hvaö þaö er, sem
finnur til smæöar. Getur þaö
veriö, aö ef viö vissum meira um
spurninguna hiö innra, þá væri
hin ytri ekki eins stór?
Lausn á 49
snotur = maður = hyggur =
eira = ívar = pól = ieiðia
ftan = pilt=pt = sl=nist
= = = = = = = litli = kútur = 6
= = = = = = = argintæta = = gi
= = = = = = =i = staurar = væn
= = = = = = = 6st= = girni = g =
löðuf ell = 6þvingað = if
óð = refgar = rá = gæskasl
gleði=usögu = iufsaste
= iðulegtvammir = = = = = s
gnar=svelginn = álveik
ag = = 6 = ii = nr = s6tarinn
tur = sitkaa = last = = = ne
ar = kárnir = sá = k = tek = i
n = b6r = in = sekk = leiran
= bak = h = = látiniofninn
n = r6ma = sól = ká = fjandi
viðjólaundirbúningin
krossgátu
sér = alla = vera = v. ið = hh
elín=ialta = = fyrndhræ
i = s6lár = 6látum = n = lín
málga = f6l = riúp a = g æ f a
sta = sk = m = klö = rengja =
= = = =i6lakveðja = á = e = g
= = = = óliðlegu = = fránir
= = = = lofi = farga r = t d = u
= = = = ami = s = = = aráttu = n
= = = = = brútus = tt=óarsd
= = = = sífra = t = tafarvei
i = jótaraftan = = r = = ina
=p6l6jSl«tris!jlinn=
pal = r = = = = = f = ekka = i = ú
= tarf = = = = = aftökur=st
= im=i = = = = = = é = slgalti
= =ypsilon = flasa = mj6 =
= snák = 6sekja = ungmæri
n = draugsi = eg = md = art =
asi = lma = tóni = = is = læk
fl = hefðbundnum=kviku
tappirkönnun = ásjá = al
aga = kaun = = r = p utaland
las = um = glæ = f = milan = a
írskri = = áfall = ll = gin
na = o = st*rilæti = arinu
granit = farartálmi=um
2. TBL. VIKAN 33