Vikan - 25.02.1988, Blaðsíða 16

Sú tilhneiging hefúr verið
gagnrýnd meðal sagníræð-
inga að skrifa sögu mann-
kyns á reikning einstaklinga
sem mótað hafa söguna í
krafti einstæðra hæfileika
sinna eða aðstöðu nema
hvorutveggja hafl verið og
hafa þess í stað bent á þjóð-
félagslega áhrifavalda.
Uppgangur nasismans er þó
flóknara fyrirbæri en það að
hægt sé að skrifa það á reikning
eins manns. Hitt er þó deginum
ljósara að án Hitlers hefði nas-
isminn sennilega mætt skapa-
dægri sínu með öðrum hætti en
raun varð á. Enginn einn maður
hefur haldið jafn ákveðið og ör-
ugglega um stýrisvöl nokkurrar
stórþjóðar né ráðið yfir þeim
mætti eyðileggingar sem Hitler
gerði. Fáir hafa vakið jafn heift-
ugar tilfmningar meðal fylgis-
manna sinna, hvort sem það var
í aðdáun þýsku þjóðarinnar á
foringja sínum eða í skynlausu
hatri nasista á gyðingum.
Á leiksviði sögunnar stendur
Adolf Hitler því í skæru skini
sögulegs mikilvægis. Það er
kaldhæðni örlaganna og um leið
þeirrar mælistiku sem við höf-
um tilhneigingu til að leggja á
mikilvægi liðinna atburða að
það skin verður skærara því
meiri þjáning sem þeim atburð-
um er samfara. Saga Hitlers er
saga skuggahliða stjórnmálanna
og jafnframt saga ótrúlegs vilja-
þreks og sannfæringarkraftar
sem sennilega hefði verið af-
skrifúð sem hugarburður hefði
hún ekki raunverulega átt sér
stað. Því hvernig sem á það er
litið sýndi Hitler ótvíræða snilli-
gáfú sína á stjórnmálasviðinu,
hvernig honum tókst að vinna
til fylgis við sig þýsku þjóðina,
þjóð sem hann tilheyrði ekki
einu sinni þegar hann mótaði
markmið sín á árunum eftir fyrri
heimsstyrjöldina. Hún fylgdi
foringja sínum upp á hátind
valda sinna sem ótvíræður
drottnari Evrópu og niður í
dýpsta hyldýpi glötunar og al-
gjörrar niðurlægingar sem skipti
þjóðinni í tvennt og skildi eftir
djúpa fyrirlitningu heimsbyggð-
arinnar og ríka sektarkennd
meðal Þjóðverja.
í þessari grein verður reynt
að varpa ljósi á þá sérstæðu
sögu og reynt að líta á manninn
Adolf Hitler, hæfileika hans og
takmarkanir sem m.a. áttu þátt í
að spyrna heimsbyggðinni út í
heimsstyrjöld sem kostaði hátt í
70 milljónir mannslíf áður en
yfir lauk. Sameiginlegt átak
þriggja voldugustu ríkja heims
þurfti til áður en tókst að stöðva
framrás nasismans.
Markmið og metnaður
Hitlers
Þegar litið er aftur í móðu
sögunnar á þá atburðarás sem
markaði aðdragandann að
heimsstyrjöldinni síðari er ekki
Iaust við að ýmsar spurningar
komi upp í hugann um hvað
gerst hefði ef eitthvað hefði far-
ið öðruvísi en þar fór. Til lítils
er þó að spyrja sig slíkra spurn-
inga og meira gagn er í að reyna
að átta sig á og skilja hvað mót-
aði þá atburði sem áttu þátt í að
hrinda heimsstyrjöldinni af stað.
Hitler trúði sjálfúr staðfast-
lega á örlög sín og var tíðrætt
um „forlögin" og hvernig þau
hefðu valið sig til að Ieiða þýsku
þjóðina. Reyndar hefúr því ver-
ið haldið ffarn af sagnfræðingum
að Hitler hefði hvergi getað ris-
ið svo hátt sem hann gerði
nema í Þýskalandi, því finna
megi ákveðin einkenni (sér-
kenni) í söguþróun þýsku þjóð-
arinnar, burtséð frá áhrifum bit-
urs ósigurs og nístandi kreppu,
sem stuðluðu að uppgangi nas-
istahreyfingarinnar, eins og
breski sagnfræðingurinn Alan
Bullock hefúr bent á. Hér er
ekki verið að gefa í skyn að
þýska þjóðin sé að einhverju
leyti ill í eðli sínu og hafi þess
vegna reynst Hitler bestur vett-
vangur fyrir vafasöm áform sín
en Bullock telur að Hitler hafl
þó ekki fallið henni í skaut að
ósekju. Hann bendir m.a. á að
þrátt fyrir að meirihluti þýsku
þjóðarinnar hafi aldrei greitt
Hitler atkvæði sitt megi þó ekki
gleyma því að 13 milljónir
þeirra gerðu það þó engu að
síður. Bullock telur að ferill
Hitlers sé reductio ad absurd-
um, óbein sönnun, öflugustu
stjórnmálahefðar Þýskalands ffá
sameiningu ríkisins, að Hitler
hafi í raun verið rökrétt afleið-
ing þjóðernisvakningar, hernað-
arhyggju, valdboðshneigðar, til-
beiðslu velgegni og máttar, upp-
hafningar ríkisvaldsins og hag-
sýnisstjórnmála (realpolitik) í
Þýskalandi stjórnmálahefðar
sem Bismarck átti sinn þátt í að
skapa.
En hver voru markmið
Hitlers? Þau voru, eins og verk
hans sýndu, í samræmi við
kennisetningar nasista þó ýmsir
telji Hitler hafa beitt þeim fyrir
vagn sinna persónulegu Iang-
ana. Persónulegur metnaður var
miðpunktur gjörða Hitlers. Það
var sjálfsblekking ein þegar
hann sagðist einungis sækjast