Heima er bezt - 01.08.1951, Qupperneq 9

Nr. 6
Heim'a er beizt
169
ELÍAS MAR:
Reykjavíkurþáttur
Elías Mar
EINHVERS STAÐAR hefur
Þórbergur Þórðarson vakið at-
hygli á því, hversu lærdómsríkt
og skemmtilegt það sé að „lesa
hús“. Það þarf ekki mig til
að viðurkenna réttmæti þeirra
orða; en sé svo, að einhverjum
muni óljós merking þeirra, þá
er hún sú, að með því er átt við
skoðun og mat á ýmsum minjum
og verksummerkjum eftir fyrri
hyggjendur og gesti húsa, eink-
urn gamalla húsa, plús upprifjun
á sögu þeirra og þess fólks, sem
við hana hefur komið. Eitt er
það hús í miðbænum, sem á sér
mjög óvenjulega sögu, og ekki
einungis sérstæða hér á landi,
heldur þótt víðar væri leitað.
sagt háum og hljómmiklum
kvenmannsrómi:
„Hlúðu nú að sonum þínum,
Þórhildur húsfreyja!“
Húsfreyja klæddist í snatri og
fór út. Sá hún þá í morgunskím-
unni, hvar synir hennar lágu
hlið við hlið á stéttinni — eins og
þeir hefðu verið lagðir þar til
hinztu hvíldar, og þegar hús-
freyja hugði að þeim, sá hún, að
að þeir voru svo magrir, áð þeir
gátu ekki heitið annað en skinin
beinin. Hún laut ofan að þeim,
og varð hún þess vísari, að líf
leyndist með Dagbjarti, hvað
sem vera kynni um Svarthöfða.
Hún kvaddi þegar til húskarla
sína, og báru þeir bræðurna inn.
Voru þeir lagðir upp í rúm og
hlúð sem bezt að þeim. Svart-
höfði reyndist látinn, en Dag-
bjartur hjarnaði það mikið við,
að hann mátti mæla. Fékk hann
sagt móður sinni það, sem við
hafði borið um vorið, en hann
varðist allra fregna um þá at-
burði, sem gerzt höfðu með þeim
bræðrum og landdísunum, eftir
að þeir hurfu. En hann bað móð-
Það er Sj órnarráðshúsið við
Lækjartorg. Vel má vera, að ekki
þýddi mikið að „lesa“ það hús.
Ég geri ráð fyrir því, að þar sé
hvorki að finna krot á veggjum,
leynihlóf eða dularfullar ristur í
innviðum eftir gengnar kynslóð-
ir; en þó getur svo verið, enda
þótt ég viti það ekki, því ég hef
ekki kynnzt húsinu neitt sem
heitið getur, sízt innan frá. En
fáum okkar, sem löbbum fram
hjá því daglega, kemur víst til
hugar sú staðreynd (því kann-
ske hafa fæst okkar heyrt hana
nefnda), að hér er um að ræða
gamalt tugthús, dýflissu, sem
gæti frá anzi mörgu sagt, ef það
fengi mál. Líti maður í Sögu
ur sína þess lengstra orða að láta
ekki hreyfa á einn eða annan
hátt við steinunum tveim eða
flötunum í nánd við þá. Hann
kvað og dísirnar hafa lofað því,
að aldrei skyldi eyðast dalurinn,
meðan mey ynni manni á bæjun-
unum, Lokinhömrum og Hrafna-
björgum.
Skömmu eftir að Dagbjartur
hafði þetta mælt, tók hann and-
vörpin.
Þeir bræður voru jarðsettir í
bænahúsgarðinum í Lokinhömr-
um. Þá er kistur þeirra voru
bornar tii moldar, dundi yfir
vindbylur mikill, hlýr sem heit-
asti sólvindur, og stráði hann
hinum fegurstu og anganrík-
ustu blómum yfir kisturnar báð-
ar, en í sömu svipan brá fyrir
marglitum eldingum, sem vörp-
uðu undrabjarma á blómabeð
bræðranna tveggja.
Á leiðum þeirra, sem nú eru
fyrir löngu vallgróin, vaxa á
vori hverju enn þann dag í dag
óvenju litskærir Jakobsfíflar, og
gleym-mér-ei skreyta þar þúfna-
börðin.
Reykjavíkur, fær maður upplýs-
ingar um feril þess í stórum
dráttum; og þar fyrst þetta um
tildrög byggingarinnar og for-
sögu:.....,í sambandi við um-
bætur á verklegum framförum
landsins var það, að tugthús var
sett á Arnarhóli að konungs boði
með opnu bréfi 20. marz 1759.
Var það gert til „det alminde-
lige Bedste“, og til þess að geta
haft glæpamenn í öruggari og
nákvæmari gæzlu en áður. Saka-
fallseyri þeim, er tilfalla átti
konungi, var varið til byggingar-
innar, og ennfremur var lítill
skattur lagður á öll jarðaraf-
gjöld, hver sem jarðirnar átti, og
síðan voru tekjur Arnarhóls
lagðar til þess. Tukthúsið var eins
og kunnugt er byggt úr steini,
stendur enn og er nú Stjórnar-
ráðshúsið. Það mun hafa verið
fullbúið um 1764, að svo miklu
leyti sem það varð nokkurn tíma
fullgert. Það kostaði 7—800 rdl.
og var 44 ál. á lengd og 16 ál.
á breidd. Því er lýst þannig, að
önnur lengjan hafi verið ætluð
fyrir fangelsi, 4 herbergi handa
4 mönnum, alls því fangelsi fyrir
16 fanga. Svo margir, segir heim-
ildin, að hafi aldrei verið í 27 ár
frá því það var byggt. í miðju
húsi voru vinnuherbergi fyrir
spunakonur o. fl. Svefnherbergi
handa 26 manns og þar í stór
kakalofn, allir gluggar eru með
járnstöngum og einungis einn
inngangur í herbergin úr for-
stofu, og fyrir henni hurð með
lás. Enginn getur komizt út, ef
aðaldyranna er gætt, og járn-
stengurnar verða ekki brótnar
eða losaðar nema eftirlitsmaður
verði þess var, og getur húsið í
alla staði talizt öruggt fangelsi.“
.... „Að tugthúsið var byggt á
Arnarhóli, segir sama heimild,
kom fyrst og fremst af því, að
þangað var alltaf hægt að fá ull
frá stofunum í Reykjavík, og
hægt að vinna úr henni gegn
vægri borgun, og þar næst af
því, að jörðin liggur svo vel við
sjó, að alltaf er hægt að fá fisk
handa föngunum.“... Lengi var
tugthús þetta eina húsið, sem
stóð fyrir austan lækinn, og voru
því fangarnir þar hinir fyrstu
„austurbæingar“ höfuðstaðarins.