Heima er bezt - 01.02.1989, Síða 12

Norvegi, einkum eftir að Ólafur konungur kyrri (1066-93)
stofnaði kaupstað í Björgvin. Þar gerðist brátt verzlunar-
staður mikill. Stóðu verzlunarviðskipti Englendinga og
Norðmanna með miklum blóma 12. öld og 13. og fram eftir
14. Þjóðverjar tóku þó að keppa við Englendinga þegar á
12. öld, og urðu þeim yfirsterkari að lokum.
Eftir því, sem verzlunin eykst, verða drykkir auðfengnari
og meir drukkið og almennara. Drykkjustofur gerast þá
altíðar í kaupstöðum, og verða oft róstur og mannvíg í
ölæði. Einkum fluttu Þjóðverjar drjúgum öl og vín. Þess er
getið í Sverrissögu, að einhverju sinni lágu þeir í Björgvin
og höfðu vín mikið og seldu eigi dýrara en mungát. Urðu
þá róstur, meiðsl og manndráp með liðsmönnum Sverris
konungs (1177-1202). Sverrir kvaddi þá þings í bænum og
hélt snjalla ræðu um bölvun ofdrykkjunnar og hótaði
Þjóðverjum hörðu fyrir að flytja inn þá ólyfjan. Er af þeirri
ræðu að sjá, sem Englendingar hafi flutt lítið af þeirri vöru,
en betri þóttu vín þau, er þaðan fluttust og komin voru
einkum frá Frakklandi og Spáni, heldur en hin þjóðversku,
er líktust mysu á bragðið. Með Þjóðverjum hófst innflutn-
ingur öls. Þótti það öl betra en munngátið heimagerða og
útrýmdi því bráðum að mestu í borgum og kauptúnum, en
lengi hituðu menn sér sjálfir öl til sveita.
Drykkja hér á landi
á þjóðveldistímanum
Landnámsmenn þeir, er fluttust hingað, héldu sömu
háttum sem áður, bæði um mat og drykk, að því er efni
leyfðu og ástæður. Akuryrkja var minni hér en í Norvegi,
og korn hafa að sjálfsögðu oftar brugðizt; mundi því lítið
hafa orðið aflögu til ölgerðar, ef landsmenn hefðu búið að
því einu, sem hér óx. Ekki var hér heldur hunang til mjaðar.
En íslendingar voru farmenn miklir og sóttu til útlanda
mjöl til matar, malt og hunang til drykkjar og jafnvel vín,
þá er fram liðu stundir. Þó er það auðsætt af sögum vorum,
að miklu voru drykkjur fátíðari hér en í Norvegi.
Mungát var haft til mannfagnaðar í veizlum, og þá er
góða gesti og göfuga bar að garði. Virðist svo sem það hafi
stundum verið hitað, þá er gestir voru komnir, líkt og kaffi
nú, en þó oftar áður, þegar von var á þeim, eða fyrir
stórveizlur og hátíðir, eins og nú eru bakaðar kökur. Þegar
getið er um rausn í veizlum, er oftast orð á því gert, hvað
haft var til drykkjar. Er auðsætt, að um það finnst mönnum
mest, því að það hefur flestum verið nýnæmi. Um veizlu, er
Magnús biskup Einarsson hélt í Skálholti (1145) er sagt, að
hún hafi verið svo mjög vönduð, að slíks eru sízt dæmi til á
íslandi. Þar var mikill mjöður blandinn og öll ölföng önnur
sem bezt mátti verða. Þar bar harm að höndum í veizlunni,
„en með fortölum biskups og drykk þeim hinum ágæta, er
þar var veittur, urðu menn skjótara afhuga hörmum sín-
um“. Má af slíkum orðum marka, að mjöður og góð
drykkjarföng hafa eigi verið hversdags vara. Yfir höfuð að
tala er í Sturlungu og Biskupasögum lítt getið um drykkjur,
nema hjá hinum stærstu höfðingjum. Um Snorra Sturluson
er þess getið einhverju sinni, að „hann hafði jóladrykki eftir
norrænum sið“'). Það hefur þótt dæmafátt hér. Nokkru
síðar (1242) er þess getið, að Gissur Þorvaldsson hafði
jólaboð fjölmennt. Þar var mjöður blandinn og mungát
heitt og „var alþýðudrykkja inn átta aftan jóla“* 2). Mun það
því í frásögu fært, að fátítt hefur verið, að aðrir sætu að
drykkju, þótt í veizlum væri, en virðingamenn einir, þeir er
boðnir voru. Þessir tveir menn, Snorri og Gissur, voru
einna ríkastir höfðingjar á landinu, og til þess tekið um
Haukdæli og Oddaverja, að þeir hafi haldið beztar veizlur.
Gissur var afspringur þeirra hvorratveggju.
Kauptún voru engin hér á landi og því engar drykkju-
stofur að staðaldri, eins og í Norvegi, en getið er ölbúða á
alþingi og það þegar á 11. öld.
Eftir að kristnihald var komið hér á fastan fót, mátti eigi
vín skorta til kirkna; þó var stundum svo litið um vín, að
bjargazt var við vín af íslenzkum berjum3). Vín til drykkjar
hefur verið harla fágætt. Þó er þess getið um Þórð Kakala,
er hann kom frá Norvegi og settist hér að völdum (1242), þá
hafði hann út hingað vín mikið, enda var hann vanur svalli
frá Norvegi og drykkjumaður mikill4). Um þær mundir er
og getið um útlent öl, bjór, hér á landi5). Annars virðist hitt
hafa verið venjan, að Islendingar keyptu bæði maltið og
hunangið erlendis, en bjuggu til sjálfir heima mungátið og
mjöðinn. Það var miklu hægari flutningur. Meðan svo
hagaði til, var ekki mjög hætt við ofdrykkju hér á landi.
Mjöður og mungát hafa varla verið sterkari drykkir en
meðalöl nú á tímum og gnægtir eigi miklar6). Hættan vex,
er útlent öl og einkum vín tekur að flytjast til landsins, en sá
aðflutningur var þó mjög af skornum skammti um langan
aldur.
Engar skýrslur eru til um aðflutninga.hingað á þessum
tímum, en þegar íslendingar gerðu Gamla sáttmála við
Norvegs konung (1262), áskildu þeir sér, að konungur léti
sex skip ganga til landsins 2 sumur hin næstu. Af því virðist
mega ráða, að þeir hafi talið landsmönnum viðunanlega
borgið með þeirri skipagöngu, og þá sennilega eigi verið
vanir henni miklu meiri að staðaldri. Skipin voru þá smá;
eigi stærri en fiskiskútur eru nú, og landsmenn að líkindum
litlu færri en þeir eru nú. Er þá auðsætt, að ekki hafa þessi
fáu skip, svo smá, getað flutt hingað margar tunnur af öli og
víni auk nauðsynjavöru. Allt til loka 13. aldar fara eigi
heldur neinar sögur af ölæðisróstum né slysum hér á landi.
Mætti þó ætla, að skammt hefði verið til vandræða, ef
ofdrykkja hefði verið tíð á mannamótum, að því skaplyndi,
er íslendingar höfðu þá. Sýndi það sig líka stundum, er þeir
voru staddir í Norvegi, þar sem hægara var að ná í drykk-
inn. Þar bar það til, að þeir lentu i illdeilum af þeim sökum,
svo að jafnvel hlauzt bani af, t.d. Jóns murta, sonar Snorra
') Sturl. II. 65. k.
2) Sturl. II. 159. k.
5) Pálss. bisk. 9. k.
4) Sturl. III. 211 . k.
5) Sturl. II. 155. k.
6) Gísli Guðmundsson, hinn gerilfróði, sem manna bezt þekkir þessi efni,
segir, að eigi hafi tekizt að gera mjöð sterkari en svo, að nema mundi 3%
áfengis, þar sem hann var viðstaddur slíkar tilraunir.
48 Heima er bezt