Æskan - 01.05.1987, Page 30

Allt fram á þessa öld átti margt
fólk á Islandi tvísýnan leik þar sem
var að afla sér matar, — eiga nóg
fyrir sig og sína að borða. Menn urðu
að afla þegar tækifæri var til og
birgja heimilin að hausti. Þá þurfti
að eiga fóður fyrir búfé og mat fyrir
heimafólk, því að víða var fátt um
úrræði til að bæta úr fyrr en voraði.
Máltækið segir að ekki sé minni
vandi að gæta fengins fjár en að afla
þess. Það þurfti að fara vel með,
— gera sem mest úr því sem aflaðist
og til féll. Það er kallað nýtni að nota
allt sem hægt er að gera sér eitthvað
úr. Og nýtnin þótti mikils virði. Þess
vegna er máltækið: Því áttu svo fátt
að þú nýtir ekki smátt.
Þetta kann að sýnast óþarfur for-
máli þar sem á að tala um fráfærur.
Það er þó ekki óviðeigandi því að
fráfærurnar voru þáttur í því að gera
sem mest úr því sem til féll.
Sauður er sameiginlegt heiti á öllu
sauðfé eins og naut nær yfir allt
nautakyn. Kýr og kálfar eru naut-
gripir. Ær og hrútar og lömb er allt
saman sauðfé og misjafn sauður í
mörgu fé eins og máltækið segir.
Ærnar voru stundum nefndur ásauð-
ur. En eitt af því sem setti svip á vor-
ið, og gerir enn í sveitum, er sauð-
burðurinn. Það er sá tími er lömbin
fæðast, — ærnar bera.
Oft var fábreyttur matur á heimil-
um að vorinu og því var skiljanlegt
að girnilegt þætti að komast í móður-
mjólk lambanna og deila henni með
þeim. Því var stundum farið að stía
þegar lömbin voru nokkurra daga.
A flestum bæjum eða öllum voru til
stekkir sem til þess voru ætlaðir.
Stekkurinn var rétt, opin tóft með
veggjum sem kindur fóru ekki yfir.
Þessari tóft var skipt í tvennt með
hlöðnum vegg. Innri hlutinn var
minni og nefndist lambakró. Ærnar
með lömbum sínum voru reknar í
stekkinn að kvöldi og lömbin byrgð í
lambakrónni en ærnar látnar frjálsar
ferða sinna. Þær vissu af lömbum
sínum og fóru ekki langt frá þeim og
voru því nærri stekknum. Að morgni
voru þær reknar í stekkinn og mjólk-
aðar. Flestar ærnar voru einlembdar
og það var venja að mjólka ekki
nema annað júgrið svo að lambið
gæti sogið hitt þegar þeim var hleypt
út.
Svo komu fráfærurnar. Þegar
lömbin voru orðin nokkurra vikna
voru þau færð frá ánum. Þau voru
látin í hús þar sem ærnar vissu ekki af
þeim. Morguninn eftir voru ærnar
reknar í kví og mjólkaðar og síðan
reknar í haga. Fyrst í stað hlupu þær
gjarnan þangað sem þær höfðu sein-
ast haft lömbin hjá sér en þær hættu
því og urðu afjarma eftir fyrstu dag-
ana. Lambanna var gætt heima við
að deginum fyrst í stað en eftir
nokkra daga voru þau rekin í sumar-
haga. Þau máttu ekki hitta mæður
sínar fyrstu vikurnar.
Nú voru ærnar orðnar kvíaær og
til þess þurfti sérstakt uppeldi. Þæg-
ar kvíaær áttu helst að skila sér áleið-
is að kvíabóli kvölds og morgna. Það
átti smalinn að kenna þeim.
Fyrst í stað eftir fráfærur var se ,
yfir ánum. Smalinn fylgdi Þell110l,
íiaga, leit eftir þeim, fór fyrir þ®r Jj
hélt hópnum saman eftir þörfut^ -
rak þær heim til kvöldmjalta.
ustu árin sem fráfærur tíðkuðu
voru sumsstaðar komnar
til að geyma kvíaær í um nætur.
var kallað nátthagi. Annars sta ^
voru ærnar geymdar í kvínni
að bíta úti undir eftirliti eftir kvö 1
mjaltir og fyrir morgunmjaltir.
Það fór svo eftir atvikum hyef
lengi var setið hjá ánum að deg11111’
og þær byrgðar um nætur. En Þejjj
því var hætt áttu þær að hafa teK'n
þeirri tamningu sem nægði. Smahn
bar ábyrgð á þeim. Hann átti að sk>
þeim í kvína á réttum tíma kvölds r
morgna.
har. eignar smali fé, þó engan eigi
inn n Sauðinn, segir máltækið. Smal-
að h Um sinar ær °§ hann þurfti
e.^Na Þasr frá öðru fé sem stund-
stUn ,ar 1 sömu högum. Hann þurfti
hUn Urn að eltast við fé og oft fékk
spn æfíngu í hlaupum, — bæði
Siuai- '*auPÍ og þolhlaupi. Margur
sína !nn fékk útrás fyrir keppnisþörf
Ur s 1 tVlsýnum leik við óþægar kind-
aöjj.t'1! Vl'du annað en honum þókn-
vpr_' Pað gat verið mikið uppeldi að
haðmali'
a5 I var metnaðarmál hvers smala
^ . a engar ær sínar missa máls,
kvfare' að koma þeim alltaf öllum til
’hjalt 1,1 ^rgunmjalta og kvöld-
Varð a^n einhverja vantaði, þá
áttj s9u *yha, — leita og finna. Víst
rnalinn marga reynslustund og
sumar erfiðar þar sem hann með
hundi sínum leitaði týndra sauða.
En alltaf fylgir líka fögnuður því að
finna hið týnda.
Fráfærurnar voru gerðar í þeim
tilgangi að mjólkin yrði mannamat-
ur. Konur mjólkuðu í kvíum og
mjólkin var borin til bæjar þar sem
henni var breytt í smjör, skyr, ost og
mysu til daglegrar neyslu, vetrar-
forða eða söluvöru fyrir aðrar nauð-
synjar. Af því öllu saman er mikil
saga. Og þá sögu er líka gott að
þekkja.
„Fögur er hlíðin. — bleikir akrar
og slegin tún,“ sagði Gunnar á Hlíð-
arenda. „í hlíðum smalar hóa og
hjarðir renna á ból,“ segir skáldið.
„Komið er heim í kvíaból
kýrnar. féð og smalinn.“
Þannig tengist atvinnulíf og búfé
ásýnd landsins og verður hluti af því.
Saga og þjóðlíf rennur saman við
sögusviðið og leiftur þaðan geymast
í einstökum ljóðlínum. Jónas Hall-
grímsson rifjaði upp með frönskum
heiðursgesti úti í Kaupmannahöfn
fegurð og mikilleik þess sem hann
hafði séð á íslandi:
„þar sem að una hátt í hlíðum
hjarðir á beit með lagði síðum.“
Þannig á sauðkindin sér í hugum
margra fastan sess í svipmóti lands-
ins þó að fráfærur séu nú aflagðar.
Halldór Kristjánsson
frá Kirkjubóli.
30
31