Eimreiðin - 01.07.1975, Blaðsíða 52

EIMREIÐIN
baráttu Bandaríkjamanna, hafi fyrstir beitt orðinu um slíka stjórn-
skipun, — óbeint lýðræði.
Um síðustu aldamót var svo komið, að lýðræði var orðið viður-
kennt mark og mið flestra viti borinna manna og reyndar eitt agnið í
áróðri stjórnmálamannanna. Lýðræði Períklesar, hugsjón frelsis, jafn-
réttis og bræðralags, sú „hugsjón, sem manninn lifir,“ eins og Tómas
Guðmundsson orti, hafði sigrað á Vesturlöndum. En örlög orðsins
,lýðræði‘ hafa orðið hin sömu og annarrar hefðarspeki á hátíðastund-
um, að merkingin hefur horfið í öllu hjalinu. Hvaða skilningi er það
skilið nú á dögum? Hér hefur verið spjallað um viðhorf manna til
hugtaksins og tvær merkingar orðsins ,lýðræði‘ sem stjórnskipunar
lauslega greindar: (1) bein stjórn fjöldans eða beint lýðræði og (2)
óbein stjórn fjöldans eða fulltrúalýðræði. En þessar skilgreiningar
vekja þó fleiri spurningar en þær svara: Hvert er eðli lýðræðis og
einkenni? Hver er „fjöldinn“, sem stjórna á? Hvernig eru fulltrúar
hans valdir? Hverju stjórna þeir? Hvaða mannréttindi felur lýðræðis-
leg stjórnskipun í sér? Hvernig er unnt að renna stoðum undir lýð-
ræði sem rétta stjórnskipun? Og svo má lengi halda áfram.
Við gáturnar þær glíma stjórnspekingar, og lætur nærri, að lausn-
irnar séu jafnmargar mönnunum. Norski heimspekingurinn Árni Næss
gerði á sjötta áratugnum athyglisverða rannsókn á merkingu ýmissa
orða, sem beitt er í stjórnmálabaráttu og kappræðum hermanna kalda
stríðsins, og var ,lýðræði‘ eitt þeirra. Fór rannsóknin fram á vegum
Menningar- og fræðslustofnunar Sameinuðu þjóðanna, en þá voru
öskurapar eins og Amín Ugandamarskálkur og serkneskir hryðju-
verkamenn ekki alls ráðandi þar. í ljós kom, að (1) allir voru vinir
lýðræðis, sögðu sig lýðræðissinna af lífi og sál, og (2) merking orðs-
ins var talin margræð af flestum.12 Næss kannaði tilraunir starfs-
bræðra sinna og stjórnmálamanna fyrr og nú til að skilgreina hug-
takið og smíðaði úr eigin mælikvarða á lýðræði. Hann er þessi:13
Stjórnskipun ríkisins A er lýðræðislegri en stjórnskipun ríkisins B, ef (1)
kosningaréttur er rýmri eða (2) kosningar eru beinni eða (3) auðveldara er að
skipta um fulltrúa. Ríkinu A er lýðræðislegar stjórnað en ríkinu B, ef (1)
kosningaréttur er rýmri eða (2) kosningar eru beinni eða (3) auðveldara er að
skipta um fulltrúa eða (4) skoðanamyndun um stjórnmál er almennari eða (5)
almenningsálitið er sterkara eða (6) almenningsálitið stýrist af minni áróðri.
Þess má geta, að Næss lagði þennan mælikvarða sinn til skýringar
á miðstýrt stjórnkerfi í atvinnumálum og komst að þeirri niður-
stöðu, studdri sterkum rökum, að lýðræði yrði þar í heild minna.
En vandinn við skilgreiningu Næss verður sá að meta saman breyt-
228