Tímarit lögfræðinga - 20.12.1992, Blaðsíða 35

lög og góða stjórnsýsluhætti og fjallar ekki aðeins um ákvarðanir og úrlausnir
stjórnvalda, heldur einnig málsmeðferð þeirra og framkomu starfsmanna.
Umboðsmaður getur tekið mál til athugunar að eigin frumkvæði, sbr. 5. gr. laga nr. 13/
1987 og 4. gr. reglna nr. 82/1988. Samkvæmt þessum reglum getur umboðsmaður
fjallað um hvers konar háttsemi stjórnvalda, sem honum þykir rannsóknarverð.
Heimild umboðsmanns til að taka upp mál af eigin hvötum er rýmri en á grundvelli
kvörtunar, eins og nánar greinir síðar.
f tilefni af heimiid umboðsmanns til að rannsaka mál að eigin frumkvæði er rétt að hafa
í huga, að ekki er ætlast til þess að umboðsmaður fylgist reglubundið með allri
stjórnsýslu í stóru og smáu. Umboðsmanni er aðeins ætlað að bregða við, þegar hann
fær til þess sérstakt tilefni. Hins vegar skiptir engu, hvernig umboðsmanni berst sú
vitneskja, sem verður til þess að hann lætur sig mál varða.2
Ég leyfi mér að segja í framhaldi af þessum útdrætti úr skýrslu umboðsmanns
Alþingis að dómari getur vakið athygli hans á rannsóknarverðri málsmeðferð af
hálfu lögreglu með óformlegum hætti, eins og hver annar þjóðfélagsþegn.
III.
„Rekstur máls eftir að ákæra hefur verið gefin út kallast málsmeðferð“ segir í
greinargerð sem fylgdi frumvarpi að lögum um meðferð opinberra mála.
Þegar héraðsdómur hefur fengið ákæruna senda ásamt málsgögnum, sbr. 2.
mgr. 119. gr. oml, tekur dómari í raun við rekstri málsins úr höndum ákæranda.
Hann ber ábyrgð á því að mál fái eins skjóta meðferð og mögulegt er, sbr. 133.
gr. oml, og hann hefur heimild til þess að beita agavaldi og viðurlögum undir
rekstri málsins. Heimildunum er væntanlega ætlað að styrkja tök dómara á
málarekstrinum og viðhalda virðuleika í dómsölum. Þær eru í aðalatriðum
þessar:
Dómari hefur heimild til að ákveða sækjanda og verjanda svo og öðrum sekt í
dómi eða úrskurði fyrir ósæmilega framkomu fyrir dómi og ósæmilega umfjöllun
um mál o.fl., sbr. 3. mgr. 11. gr. oml.
Dómari getur afturkallað skipun verjanda og skipað nýjan, ræki verjandi ekki
starfa sinn á viðunandi hátt, sbr. 2. mgr. 40. gr. oml.
Dómari má láta færa vitni fyrir dóm með valdi og getur úrskurðað vitni sem
ekki sinnir vitnaskyldu til greiðslu fésektar, sbr. 2. mgr. 58. gr. oml. í 160., 161.
og 162. gr. oml er síðan fjallað um sérstakar heimildir Hæstaréttar til þess að
beita réttarfarssektum og eru þær til viðbótar þeim sem áður voru taldar.
í 162. gr. oml er fjallað um vítur og orðrétt segir þar:
Nú telur Hæstiréttur galla að vísu á verki héraðsdómara, sækjanda, verjanda eða
annarra, en ekki slíka sem sektum eigi að varða, og getur rétturinn þá vítt viðkomendur
fyrir þá eftir því sem honum þykir ástæða til.
!Skýrsla umboðsmanns Alþingis fyrir árið 1988 bls. 10.
265