Árbók Háskóla Íslands - 02.01.1941, Blaðsíða 89
87
inn getur haldið óhindraður áfram, því að uni slíkt er ekki
að ræða hvorki í sambandi við gómhljóð eða varahljóð.
Rótin sqer-4 (WP. II, 573) táknar, eins og kunnugt er, að
skera og mætti því ætla, að litrings-r-ið tákni hljóðið, er
skorið er. Þclta er þó mjög vafasamt, því að allmargar rætur
tákna að skera, cr hyrja á sq-, en enda á ýmsum öðrum hljóð-
um. Þessar rætur eru:
seq-, sqéi-, sqéu-, sq(h)ed-, (s)qep-, (s)qen-, sqer-4,
sqerdh-, (s)qel-l, (sjá orðabók þeirra Walde og Pokornv)
og má af þessu sjá, að allar hafa þær orðið til við samstarf
s-hljóðsins og gómldjóðs. Paget heldur því fram (Human
speecli 151), að hreyfing tungunnar i þessum orðum sé svipuð
eins og verið sé að kljúfa eða dreifa („if the longue track is
studied, it will he seen, to he fairlv appropriate to the idea
of cleaving or scattering“). Einkennilegt er, að rótin kes-
(= öfugt seq-!) táknar „að skera“ (WP. I, 448): hes
(i fornnorsku „tappi eða leikandi í tjóðurbandi- til þess að
koma í veg fyrir, að bandið fari í flækju, er dýrið (kýrin)
hreyfir sig“ (í nút. íslenzku merkir hes einnig „snúru til að
hengja á fatnað, grindur til að þurrka á hey, trýni á nautum“),
sbr. no. hes og hesje, dö. hæs, sæ. hásja, sbr. fornindv.
yasati „sker“, gr. v.Eá^co „klýf“, lat. castráre „skera, gelda“.
Loks skal minnzt á bið hreyfanlega forskeyti s. í indóger-
mönskum málum er til fjöldi orða, sem virðast vera af sama
uppruna eða sömu rót, en bafa ýmist s í upphafi eða cru án
þess, eins og t. d. snös og nös í íslenzku. Um loelta hreyfanlega
s hafa alhnargar ritgcrðir verið samdar. Meðal þeirra, er
um hreyfanlega s-ið hafa ritað, eru J. Sclirijnen (Étude sur
le pliénoméne de l’s mobile dans les langues classiques etc.,
Louvain 1891) og Tb. Siebs (Anlautstudien i KZ. 37, 277) og
vilja þeir halda því fram, að s sé leif forsetningar, t. d.
idg. *eghs (lat. ex), er hafi færzt yfir á næsta orð. Þótt svo
kunni að vera í sumum orðum, tel ég engan vafa á, að i
ýmsum orðum hafi s bætzt við til þess að leggja frekari
áherzlu á merking orðs, eða það hafi horfið af gagnstæðri
ástæðu, og að margskonar orsakir þessa hrejTanlega s megi
finna, er sé í samræmi við innsta eðli s-hljóðsins, er reynt hefir
verið að lýsa hér á undan. En til þess að skilgreina þetta
nánar, yrði að rannsaka ítarlega öll þau orð, er um gæti verið
að ræða, og væri slík rannsókn efni í heila bók, þótt aðeins
væru rannsökuð þau orð i íslenzku, er sýna hreyfanlegt for-