Heilbrigðismál - 01.06.1986, Blaðsíða 14

HEILBRIGÐISMÁL / Eggert Pétursson
Náttúruleg geislun
Grein eftir Guðmund S. Jónsson
Umræður síðustu vikur um
geislun af völdum óhapps í kjarn-
orkuveri beina athygli að náttúru-
legri geislun sem er í umhverfi okk-
ar, en vill oft gleymast. Nóbels-
verðlaunahafinn Rosalyn Yalow
benti nýlega á það að þeir sem
flugu frá Evrópu til Bandaríkjanna
vegna geislunar frá Sovétríkjunum
í lok apríl hefðu sennilega orðið
fyrir meiri geislun á leiðinni heldur
en sem nemur þeirri geislun sem
þeir voru að flýja. Síðar í þessari
grein verður m.a. fjallað um
geimgeislun, en lítum fyrst á nokk-
ur grundvallaratriði.
Jónandi geislun er óhjákvæmi-
leg í lífi mannsins. Hún er hluti af
rafsegulbylgjum, eins og ljósið, og
hefur flesta eiginleika ljóss, en
einnig aðra sem ljósið hefur ekki
en hafa skaðleg áhrif á lífheim
okkar. Geislun sem er jónandi rífur
rafeindir burt af brautum sínum
innan frumeinda þess efnis sem
hún fer um. Hve mikil þessi jón-
andi áhrif verða fer eftir gerð og
magni geislunarinnar. Til dæmis
hefur alfa-geislun, sem jónar efni
mjög þétt, meiri líffræðileg áhrif
heldur en gammageislun, þar sem
jónunin er miklu gisnari. Það sem
ræður þó mestu um skaðleg áhrif
jónandi geislunar er magn hennar
og þá sérstaklega hve mikilli orku
hún tapar við það að fara í gegnum
viðkomandi efni.
Mælieiningar. Ymsar einingar
eru notaðar til að mæla jónandi
geislun. Um langt skeið hafa verið
notaðar einingarnar röntgen, rad
og rem. Röntgen er mælieining
fyrir útgeislun og segir til um þann
fjölda frumeinda sem jónast af
völdum hennar. Rad og rem eru
mælieiningar fyrir þá orku sem
geislun tapar í efni og gefa því
beint upplýsingar um líffræðileg
áhrif hennar. Þar sem þessar ein-
ingar falla ekki að alþjóðlegu mæli-
einingakerfi eru þær ekki notaðar
lengur og hafa aðrar verið teknar
upp í staðinn, en það eru Gray
(Gy) og Sievert (Sv). Gray kemur í
staðinn fyrir rad og segir til um þá
orku sem geislun tapar í viðkom-
andi efni (1 Gray = 1 Joule/kg). Þar
sem skaðleg áhrif geislunar verða
fyrir tilstilli þeirrar orku sem
geislun skilur eftir í efni gefur þessi
mælieining góðar upplýsingar um
þau áhrif. Enn betri upplýsingar
gefur þó einingin Sievert, en hún
kemur í staðinn fyrir rem (1 mSv er
0,1 rem). Þessi eining (sem á ís-
lensku mætti rita „sívert") tekur
auk þess tillit til þess af hvaða gerð
geislun er og hve þétt hún jónar.
Þessi eining gefur því bestar upp-
lýsingar um líffræðileg áhrif þess
geislaskammts sem um ræðir.
Geislaskammtar. Sem dæmi
um stærð skammta má taka þann
geislaskammt sem íbúar jarðar
verða fyrir af völdum náttúrunnar,
og nánar verður minnst á hér á
eftir. Algengt er að hann sé á bilinu
1-2 millisívert (mSv) á ári á hvern
íbúa, og sennilega í lægri mörkun-
um hér á landi. Til viðmiðunar má
nefna að þeir sem vinna við geisla-
tæki (t.d. röntgentæki) mega ekki
fá í sig meiri geislun en 52 milli-
sívert á ári. Samkvæmt alþjóðaregl-
um um geislavarnir má almenning-
ur aðeins fá tíunda hluta af þessum
skammti eða 5 millisívert á ári.
Jónandi geislun rífur rafeindir burt af
brautum sínum innan frumeinda þess
efnis sem hún fer um.
Fóstur í móðurkviði er ákaflega
viðkvæmt fyrir geislaáhrifum.
Þetta á sérstaklega við á því skeiði
þegar líffæramyndun fer aðallega
fram, en það er á fyrstu tíu vikum
meðgöngu. Samkvæmt geislavarn-
areglum má fóstur á þessu skeiði
helst ekki fá neina geislun til við-
bótar hinni óhjákvæmilegu náttúru-
geislun. Verði fóstur af slysni
fyrir geislun sem er meiri en 50
millisívert er leyfð fóstureyðing.
Þessi viðmiðunarskammtur er þó
talsvert mismunandi eftir löndum.
Geislavirkni. Rétt er að minn-
ast hér lítillega á eininguna Becqu-
erel (Bq), sem er eining fyrir geisla-
virkni og kom í stað einingarinnar
Curie, sem áður var notuð. Geisla-
virk efni breytast í önnur efni við
útsendingu jónandi geislunar.
Kjarni viðkomandi efnis breytist þá
í kjarna annars efnis, sem er þá
ýmist geislavirkt eins og móðurefn-
ið eða ekki, en 1 Bq samsvarar
einni slíkri kjarnabreytingu á sek-
úndu. Efni eru mjög mismikið
geislavirk og senda auk þess frá sér
mismunandi gerðir geislunar.
Geislun af náttúruvöldum.
Frá alda öðli hefur allt mannkynið
staðið í sífelldu regni jónandi
geislunar, sem er þó mjög mis-
munandi eftir stað og tíma. Helstu
atriði sem ráða þessu eru breiddar-
gráða, hæð frá jörðu og magn
geislavirkra efna í jarðvegi. Nátt-
úruleg geislun á upptök sín bæði í
geimnum og á jörðinni og er í raun-
inni ferns konar.
1. Geimgeislun. Geimgeislar
stafa að sumu leyti frá sólinni, en
að mestu leyti frá stjarngeimnum.
Þó getur geislun frá sól við
ákveðnar aðstæður, þegar sólblett-
ir eru í hámarki eða í meiri háttar
sólgosum, aukið allverulega
geimgeislun þá sem lendir á jörð-
inni. Aðeins hluti af geimgeislun
kemst til jarðar. Stór hluti verður
eftir í lofthjúpnum sem umlykur
jörðina. Þeir geislar sem komast
alla leið til jarðar eru ákaflega orku-
-

14 HEILBRIGÐISMÁL 2/1986