Fréttablaðið - 12.03.2011, Blaðsíða 16

12. mars 2011 LAUGARDAGUR16
C
apacent gerði könnun fyrir
Samtök atvinnulífsins í byrjun
febrúar þar sem kemur fram að
atvinnuleysið hefur haft bein
áhrif á nærri þriðja hvert heim-
ili í landinu, eða tæp 32 prósent. Er þá litið
til allra sem hafa ekki vinnu, hafa flutt af
landi brott vegna atvinnuástandsins, farið í
skóla vegna þess sama eða vinna hlutastörf.
Þetta telja samtökin undirstrika mikilvægi
þess að hefja nú þegar nýja atvinnusókn.
Þessi frétt fór hins vegar lágt og margir
eru þeirrar skoðunar að atvinnuleysið sem
hér hefur búið um sig hafi ekki fengið þá
athygli sem vera skyldi. Allir virðast þó á
einu máli um að það sé úrlausnarefni númer
eitt að uppræta atvinnuleysið. Önnur erfið
verkefni hafi hins vegar afvegaleitt menn
og tafið þá vinnu fram úr hófi.
Fordæmalaus staða
Miklar breytingar urðu hér á öllum svið-
um við upphaf kreppunnar í október 2008.
Atvinnuleysið margfaldaðist á síðasta árs-
fjórðungi 2008, fór úr 1,3 prósentum í lok
september í 4,8 prósent fyrir árslok. Í lok
janúar 2009 var atvinnuleysið komið í 6,6
prósent og hafði ekki verið hærra síðan í
janúar 1995 þegar það var 6,8 prósent. Það
ár var atvinnuleysi mest frá seinni heims-
styrjöld, eða fimm prósent að jafnaði.
Hámarkinu var tímabundið náð þegar
meðalatvinnuleysi var 9,1 prósent á lands-
vísu í febrúar og mars 2009 og var vinnu-
markaðurinn í raun í fullkominni upplausn
á þessum tíma. Réttu ári seinna, í febrúar
og mars 2010, sáust hæstu tölurnar þegar
atvinnu leysið náði til vel á sautjánda þús-
und manna sem jafngilti 9,3 prósentum.
Atvinnuleysið nú stendur í 8,6 prósentum
og hækkar fimmta mánuðinn í röð.
Atvinnuástandið hefur frá hruni verið
verst á Suðurnesjum þar sem atvinnuleys-
isprósentan fór hæst í tæp fimmtán prósent.
Ber til þess að líta að atvinnuleysi hefur
frekar verið þar landlægt en annars staðar
á landinu. Samkvæmt venju hefur ástandið
líka verið einna best á Vestfjörðum þar sem
atvinnuleysið hefur farið hæst í rúmlega
þrjú prósent. Á höfuðborgar svæðinu hefur
atvinnuleysið verið á bilinu átta til tíu pró-
sent frá því í mars 2009.
Til þess ber að líta að atvinnuástand á
Íslandi hefur með fáum undantekningum
verið afar gott. Þess vegna er það ástand
sem hér hefur myndast á rúmlega tveimur
árum án fordæma í Íslandssögunni. Reynd-
ar er talið að engin dæmi séu um viðlíka
aukningu atvinnuleysis á heimsvísu frá
því að byrjað var að halda saman tölum um
atvinnuleysi með þeim hætti sem gert er hér
og erlendis.
Hvað segir sagan?
Kannski er erfitt að leggja mælikvarða
nútímans á söguna og fullyrða að þjóðin sé
núna að takast á við erfiðasta samdráttar-
skeið, eða kreppu, í Íslandssögunni. Berar
prósentutölur eru aðeins einn mælikvarði,
en ef þær eru notaðar hefur atvinnuleysi
aldrei verið meira. Aðeins í kreppunni miklu
á fjórða áratugnum er talið að atvinnuleysi
hafi verið sambærilegt. Nákvæm tölfræði er
ekki til því til staðfestingar en þá voru inn-
viðir samfélagsins það bágbornir að neyðin
var án efa tilfinnanlegri hjá mörgum. Í lok
sjöunda áratugar ins skall á kreppa vegna
búsifja í sjávarútvegi. Góðæri hafði ríkt um
árabil. En það var byggt á ofveiði á stofni
norsk-íslensku síldarinnar og sterkum mörk-
uðum fyrir mjöl og lýsi, frystum fiski og
skreið. Síldin hvarf og á sama tíma versnuðu
ytri aðstæður fyrir sölu á öðrum afurðum
sjávar útvegs. Kreppa skall á 1968 og fram
til 1970 var hér mikið atvinnuleysi. Þá, eins
og nú, brá svo við í fyrsta skipti að fjöldi fólks
flutti búferlum til Skandinavíu í atvinnuleit.
Hins vegar náði atvinnuleysið ekki tveimur
prósentum þegar tímabilið er skoðað í heild.
Ef leita á dæma um viðlíka áföll og við er
að eiga núna má kannski finna þau þar sem
svæðisbundnar hamfarir í atvinnu málum
hafa riðið yfir. Eitt er þegar Sambands-
verksmiðjurnar á Akureyri liðu undir lok
árið 1993 en um þúsund manns störfuðu þar
þegar mest var. Eins má segja að brotthvarf
Bandaríkjahers árið 2006 hafi haft viðlíka
áhrif á atvinnumál á Suðurnesjum; nokkuð
sem sveitarfélögin á svæðinu voru rétt byrj-
uð að vinna sig út úr við hrunið árið 2008.
Atvinnuleysi á Íslandi fram til ársins
1995 var að jafnaði meira á landsbyggðinni.
Fyrst og fremst var það tengt árstíðabundn-
um sveiflum. Minni sveiflur hafa verið frá
1995 og atvinnuleysið hefur verið meira á
höfuðborgarsvæðinu. Meira er um langtíma
atvinnuleysi eftir 1995 og það nær frekar til
ungs fólks. Stærsta breytingin er kannski í
sögulegu ljósi að fram til nóvember mánaðar
árið 2008 hefur atvinnuleysi alltaf verið
meira á meðal kvenna en karla en nú hefur
það snúist við. Því er atvinnuleysið nú ekki
aðeins meira en áður heldur fetar það nýja
slóð.
Hverjir hafa misst vinnuna?
Hrunið hafði mikil bein áhrif á byggingar-
iðnaðinn og mannvirkjagerð, þar sem karlar
eru í meirihluta að störfum. Heildarfjöldi á
atvinnuleysisskrá í lok desember 2009 lýsir
þessu vel þegar rúmlega níu þúsund karlar
voru atvinnulausir en rúmlega sex þúsund
konur. Karlar eru nú um 54 prósent atvinnu-
lausra en voru um 65 prósent þegar verst lét
veturinn 2009. Atvinnuleysi karla sveiflast
eftir árstíðum, eykst yfir vetrarmánuðina og
minnkar hratt yfir sumarið. Þessar sveiflur
ná ekki til kvenna enda er skýringin tengd
árstíðabundinni uppsveiflu í byggingariðn-
aði.
Upplýsingar sem aflað hefur verið frá
hruni sýna svo ekki verður um villst að ungt
og ómenntað fólk stendur langverst að vígi.
Aðgerðir Vinnumálastofnunar draga dám
af þessu enda var ákveðið haustið 2009 að
þessi hópur yrði forgangshópur í vinnumark-
aðsúrræðum og að fjármunum til úrræða og
stuðnings yrði sérstaklega beint til þeirra
sem hann skipa. Upplýsingar um atvinnu-
leysi frá apríl 2009 til þessa dags sýnir ein-
sleita mynd. Helmingur atvinnulausra hefur
aðeins lokið grunnskóla en til samanburðar
hafa fimmtán prósent lokið háskólanámi.
Um sjötíu prósent atvinnulausra búa á
höfuðborgarsvæðinu og þrjátíu prósent á
landsbyggðinni. Fyrir hrunið var skiptingin
nokkurn veginn jöfn. Síðan þá hefur fjöldi
atvinnulausra á höfuðborgarsvæðinu sex-
faldast en fjöldi atvinnulausra á landsbyggð-
inni fjórfaldast.
Hver er staðan í dag?
Þegar ljóst var að atvinnuleysi myndi stór-
aukast á örskömmum tíma ákvað Vinnu-
málastofnun að forgangsraða starfsemi
stofnunarinnar þannig að umsóknir um
atvinnuleysisbætur og afgreiðsla þeirra
gengi fyrir. Þjónustuskrifstofur á suðvestur-
horninu gátu því ekki veitt einstaklingum á
atvinnuleysisskrá lögboðna þjónustu um ráð-
gjöf og virkniúrræði, enda gerði fjöldi ráð-
gjafa ráð fyrir einum sextánda hluta þess
hóps sem hafði skráð sig atvinnulausan í
apríl 2009.
Gissur Pétursson, forstjóri VMST, lýsir
stöðunni í stórum dráttum þannig að starfs-
menntakerfið gangi mjög vel og nægt fram-
boð sé á fjölbreyttum virkniúrræðum. Hefð-
bundna skólakerfið glími hins vegar við
niðurskurð og af þeim 800 ungmennum
sem vildu komast þar inn í haust voru 200
á atvinnuleysisskrá og sum hver eru enn á
bótum. Þar megi gera mun betur en hingað
til. „En nú vil ég kalla atvinnulífið til leiks.
Það sýnir sig að það er langárangursríkasta
leiðin að fólk fái að vera í beinum tengslum
við vinnustaðinn. Ég lít ekki á þetta sem til-
boð heldur nánast eins og herkvaðningu. Nú
verður atvinnulífið að koma með okkur og ég
held að það sé áhugi fyrir því. Þetta er skipu-
lagsmál og þarf skuldbindingu frá atvinnu-
rekendum. Það þarf að vera utanumhald og
raunveruleg verkefni sem fólk í þessari stöðu
getur gengið að með stolti.“
Sókn með nýsköpun
Stjórnvöld boða sókn með nýsköpun. Iðnaðar-
ráðherra kynnti um miðjan febrúar nýjasta
útspilið í aðgerðum ríkisstjórnarinnar sem
er ætlað að skapa þúsundir starfa. Byggða-
stofnun fær innspýtingu upp á 3,6 milljarða
og uppbygging ferðamannastaða fær hálf-
an milljarð. Lánatryggingarsjóður kvenna
tekur til starfa á ný og sérstökum fjárfest-
ingarsjóði verður komið á fyrir þá sem vilja
leggja fjármuni í viðskiptahugmyndir. Fjöl-
mörg verkefni eru jafnframt unnin á vett-
vangi Nýsköpunarmiðstöðvar svo fátt sé
talið, en ekki er síst horft til þess að aðlaga
umhverfi fólks og fyrirtækja til sóknar.
Eitt prósent
Heilt yfir hafa Íslendingar notið atvinnu-
öryggis sem á sér fáar hliðstæður í hinum
vestræna heimi. Mikið atvinnuleysi er
undantekning og ótrúleg sú staðreynd að
atvinnuleysistölur hafa á löngum tímabil-
um verið eitt til tvö prósent. Sumir myndu
vilja meina að vandinn nú sé að hluta til fal-
inn í þessari staðreynd. Atvinnuþátttaka hér
á landi er mun meiri en á mörgum löndum
sem við berum okkur saman við og það er
inn gróið í þjóðarsálina að allir sem vettlingi
geta valdið eigi heimtingu á því að finna
kröftum sínum farveg í launaðri vinnu.
Standist þessi fullyrðing, þá er það kannski
ein skýringin á því að yfirlýsingar stjórn-
valda um að atvinnuleysi standi í stað, eða
hafi ekki aukist á milli ársfjórðunga, hafi
holan hljóm í eyrum Íslendinga. Það er eng-
inn sigur fólginn í slíkri tölfræði, þó svo að
einhver vilji túlka hana sér í vil.
Svona er
atvinnuleysið
14.873
manns atvinnulausir
í lok febrúar 2011 8.544
6.329
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
Svavar
Hávarðsson
svavar@frettabladid.is
FRÉTTASKÝRING: Atvinnuleysi á Íslandi
Fjöldi atvinnulausra eftir landshlutum
10
8
6
4
2
0%
Atvinnuleysi frá maí 2008 – mánaðarlegar tölur
1% 6,6% 9,1% 9,0% 9,3% 8,6%
höfuðborgarsvæðið
9.321
Vesturland
414
Vestfirðir
173
Norðurland vestra
147 Norðurland
eystra
957
Austurland
369
Suðurland
846
9,2%
4,9%
4,1%
14,5%
6,8%
5,4% 5,9%
7,2%
Aldursskipting
atvinnulausra
Suðurnes
1.545
4.
61
3
3.
54
2
2.
47
2
2.
27
0
20-29 ára 30-39 ára 40-49 ára 50-59 ára
Úrlausnarefni númer eitt
Frá efnahagshruninu haustið 2008 hefur þriðja hvert heimili í landinu orðið fyrir barðinu á atvinnuleysi. Þetta er sláandi staðreynd
sem að flestra mati undirstrikar hvert næsta stóra verkefni þjóðarinnar er. En hver er staðan og hvað segir sagan okkur?
1. hluti
m
aí
. 0
8
jú
n.
0
8
jú
l.
08
ág
ú.
0
8
se
p.
0
8
ok
t.
08
nó
v.
0
8
de
s.
0
8
ja
n.
0
9
fe
b.
0
9
m
ar
. 0
9
ap
r.
09
m
aí
. 0
9
jú
n.
0
9
jú
l.
09
ág
ú.
0
9
se
p.
0
9
ok
t.
09
nó
v.
0
9
de
s.
0
9
ja
n.
1
0
fe
b.
1
0
m
ar
. 1
0
ap
r.
10
m
aí
. 1
0
jú
n.
1
0
jú
l.
10
ág
ú.
1
0
se
p.
1
0
ok
t.
10
nó
v.
1
0
de
s.
1
0
ja
n.
1
1
fe
b.
1
1
Meðalfjöldi atvinnulausra í febrúar
í janúar 2011
Fyrsti hluti af níu
Næsta grein: langtíma atvinnuleysi
Ég lít ekki á þetta sem tilboð
heldur nánast eins og her-
kvaðningu.
GISSUR PÉTURSSON
FORSTJÓRI VINNUMÁLASTOFNUNAR