Fréttablaðið - 16.04.2011, Blaðsíða 28

16. apríl 2011 LAUGARDAGUR28
FRAMHALD AF SÍÐU 26
var samþykkt og hefur Alþingi því
ályktað að a) skýrsla rannsóknar-
nefndar Alþingis sé vitnisburður
um þróun íslensks efnahagslífs og
samfélags undangenginna ára og
telur mikilvægt að skýrslan verði
höfð að leiðarljósi í framtíðinni.
b) að brýnt sé að starfshættir
þingsins verði teknir til endur-
skoðunar. Mikilvægt sé að Alþingi
verji og styrki sjálfstæði sitt og
grundvallarhlutverk.
c) að taka verði gagnrýni á
íslenska stjórnmálamenningu
alvarlega og leggur áherslu á að af
henni verði dreginn lærdómur.
d) að skýrsla rannsóknar nefndar
Alþingis sé áfellisdómur yfir
stjórnvöldum, stjórnmálamönnum
og stjórnsýslu, verklagi og skorti á
formfestu.
e) að stjórnendur og helstu eig-
endur fjármálafyrirtækja á Íslandi
beri mesta ábyrgð á bankahruninu.
f) að eftirlitsstofnanir hafi
brugðist.
og g) að mikilvægt sé að allir
horfi gagnrýnum augum á eigin
verk og nýti tækifærið sem skýrsl-
an gefur til að bæta samfélagið.
Annar áfellisdómur
Ljóst er af því sem kemur fram
hér að neðan að stjórnvöld hafa
brugðist við skýrslu rannsóknar-
nefndarinnar og ábendingum Atla-
nefndarinnar með margvíslegum
hætti. Fjöldi frumvarpa hefur verið
lagður fram, skýrslur skrifaðar
og reglur hertar. Mat Vilhjálms
Árnasonar, sem fór fyrir siðferðis-
hópi rannsóknarnefndarinnar, þess
efnis að ekki gæti breyttra starfs-
hátta eða umræðusiða í stjórnmál-
unum eru hins vegar áhyggjuefni
og í raun nýr áfellisdómur yfir
stjórnmálamönnum. Þeir, sem á
degi eitt lögðu svo ríka áherslu á
að skýrslan markaði nýtt upphaf
og boðuðu samvinnu og nýja siði,
hafa, þegar upp er staðið haldið í
gömlu vinnubrögðin sem með öðru
kölluðu yfir okkur hrun bankanna.
Ábendingar um umbótatillög-ur í stjórnsýslunni eru í tíu
liðum. Sex þeirra er mætt beint
með frumvarpi til breytinga á
lögum um Stjórnarráðið sem
forsætisráðherra lagði nýverið
fram. Því er meðal annars ætlað
að hindra að einstakir ráðherrar
gangi inn á valdsvið og ábyrgðar-
svið annarra ráðherra, setja regl-
ur um pólitíska starfsmenn ráð-
herra, skerpa á verkaskiptingu
stofnana ríkisins og nýskipan
við skráningu fundargerða ríkis-
stjórnar. Út af stendur meðal
annars að skýra hvaða stofnun
hafi það hlutverk að hafa heildar-
yfirsýn yfir kerfisáhættu og fjár-
málalegan stöðugleika og bera
ábyrgð á að samræma viðbrögð
og stofnun samráðsvettvangs
fjármálaráðuneytis, Alþingis,
stofnana ríkisins, sveitarfélaga
og Seðlabankans um efnahags-
mál.
■ STJÓRNSÝSLA
A f þeim tíu tillögum sem þing-mannanefndin lagði til á
sviði siðferðis og samfélags eru
nokkrar komnar til framkvæmda
eða eru í farvegi. Sumt kann að
vera erfitt viðureignar og pers-
ónubundið, eins og til dæmis sú
tillaga að stjórnmálamenn hagi
orðum og athöfnum ætið út frá
trúnaðarskyldum sínum við land
og þjóð og hafi hagsmuni almenn-
ings ávallt að leiðarljósi. Þá er
hvatningu um að því að vera
borgari fylgi ekki einungis rétt-
indi heldur einnig skyldur beint
til allrar þjóðarinnar og verður
varla lög- eða reglufest. Á vegum
mennta- og menningarmálaráðu-
neytisins hafa þættir er bent var
á verið færðir inn í skólanám-
skrár og væntanlegt er frumvarp
um háskóla sem meðal annars
kveður á um siðareglur um rétt-
indi og skyldur starfsmanna og
akademískt frelsi fræðimanna.
■ SIÐFERÐI/SAMFÉLAG
Þ ingmannanefndin lagði til umbótatillögur í átta liðum.
Nokkrar hafa þegar komið til
framkvæmda, ýmist með breyt-
ingum á lögum eða reglugerðum.
Lögum um fjármálafyrirtæki var
til dæmis breytt í samræmi við
tillögur finnska sérfræðingsins
Kaarlo Jenneri. Á vegum efna-
hags- og viðskiptaráðuneytisins
er unnið að framtíðarstefnumörk-
un á fjármálamarkaði og er stefnt
að því að ráðherra leggi bráðlega
fram skýrslu um verkefnið. Fyrir
þinginu liggur frumvarp til laga
um starfsemi verðbréfasjóða og
um Tryggingarsjóð innstæðu-
eigenda. Þá má nefna að stjórn
Fjármálaeftirlitsins hefur sam-
þykkt reglur um kaupaukakerfi
fjármálafyrirtækja sem birtar
verða á næstunni og settar hafa
verið strangar reglur um fyrir-
greiðslur fjármálafyrirtækis til
eigenda og lykilstarfsfólks.
■ FJÁRMÁLAFYRIRTÆKI
Ýmislegt af því sem þing-mannanefndin lagði til og
snýr að Alþingi hefur þegar verið
framkvæmt eða er í ferli. Má
þar nefna siðareglur þingmanna,
styrkingu eftirlitshlutverks
þingsins og lög um rannsóknar-
nefndir. Sumt er svo í annarra
höndum eins og til dæmis áhend-
ing um að sett verði ákvæði í
stjórnarskrá um hlutverk Alþing-
is.
Lag var til að ráðist yrði í
nokkrar úttektir og rannsóknir.
Þau mál eru misjafnlega á vegi
stödd. Eygló Harðardóttir Fram-
sóknarflokki mælti fyrir tillögu
um rannsókn á orsökum falls
sparisjóða og lífeyrissjóðirnir
hafa sett í gang óháða úttekt á
sjálfum sér undir forystu Hrafns
Bragasonar, fyrrverandi hæsta-
réttardómara. Þá hefur þingið
samþykkt að rannsaka málefni
Íbúðalánasjóðs.
■ ALÞINGI
Umbótatillögur vegna eftir-litsstofnana voru í fimmtán
liðum og snúa einkum að Fjár-
málaeftirlitinu en einnig að
Seðlabankanum. Lögum um Fjár-
málaeftirlið hefur ekki verið
breytt en margir innri verkferlar
hafa breyst og áherslur skerpt-
ar í samræmi við liðna atburði
og framkomnar ábendingar. Þá
vinnur erlendur sérfræðingur að
stjórnsýsluúttekt á eftirlitsferlum
stofnunarinnar og unnið er að
reglum um störf innri endurskoð-
enda. Aukin formfesta er í sam-
skiptum Fjármálaeftirlitsins við
aðrar stofnanir, kerfi sem sýnir
tengsl aðila á markaði, einstak-
linga og fyrirtækja, hefur verið
keypt og leiðbeinandi tilmæli um
lausafjárstýringu fjármálafyrir-
tækja hafa verið gefin út. Alþingi
hefur stóraukið fjárframlög til
eftirlitsins til að gera því betur
kleift að sinna verkefnum sínum.
■ EFTIRLITSSTOFNANIR
HVAÐ KLIKKAÐI?
■ Bankarnir stækkuðu of hratt
og hraðar en innviðir þeirra
þoldu.
■ Stjórnvöld gripu ekki til
aðgerða til að stemma stigu
við ofvexti bankakerfisins.
■ Stærstu eigendur stóru
bankanna fengu óeðlilega
greiðan aðgang að lánsfé
hjá sínum banka. Baugur og
tengd félög hjá Glitni, Exista
Kaupþingi og Björgólfur
Thor hjá Landsbankanum.
■ Mörkin milli hagsmuna
bankanna og hagsmuna
stærstu hluthafa þeirra voru
óskýr þegar þrengja fór að
bönkunum.
■ Eiginfjárhlutföll bankanna
endurspegluðu ekki
raunverulegan styrk þeirra.
■ Rýmkaðar starfsheimildir
fjármálastofnana urðu til
að auka verulega áhættu í
rekstri þeirra.
Stefna stjórnvalda kynti undir
ójafnvægi í efnahagskerfinu.
■ Fjármálaeftirlitið var ekki
eflt og stóð sig ekki.
■ Stefna Seðlabankans var
ekki nægjanlega aðhalds-
söm.
■ Stjórnvöld lækkuðu skatta á
þenslutíma.
■ Breytingar á útlánareglum
Íbúðalánasjóðs voru
þensluhvetjandi.
■ Seðlabankinn veitti
bönkunum umfangsmikil
veðlán gegn tryggingum í
verðbréfum bankanna þótt
hann vissi af veikleikum
þeirri.
■ Samskipti Seðlabankans
og ríkisstjórnarinnar voru
óeðlileg.
■ Aðgerðir ríkisstjórnarinnar í
málefnum bankanna voru
ómarkvissar.
■ Mikið skorti á að unnið
hefði verið að viðbúnaðar-
málum ríkisins á skipulegan
og vandaðan hátt.
■ Formfestu skorti í stjórn-
sýsluna.
■ Endurskoðendur sinntu
ekki skyldum sínum nægi-
lega vel.
■ Ráðherrarnir Geir H.
Haarde, Árni M. Mathiesen
og Björgvin G. Sigurðsson
sýndu af sér vanrækslu í
embætti með því að láta
hjá líða að bregðast á við-
eigandi hátt við hinni yfir-
vofandi hættu fyrir íslenskt
efnahagslíf sem leiddi af
versnandi stöðu bankanna.
■ Jónas Fr. Jónsson, forstjóri
Fjármálaeftirlitsins, og
seðlabankastjórarnir Davíð
Oddsson, Eiríkur Guðnason
og Ingimundur Friðriksson
sýndu af sér vanrækslu í til-
teknum störfum sínum við
framkvæmd laga og reglna
um fjármálastarfsemi og
eftirlit með henni.
Ég hef ekki gert neina skipulega athugun á
því hvort farið hafi verið
eftir tilmælum vinnuhóps
um siðferði og starfshætti
um breytingar, en ég hef
orðið var við viðleitni í þá
veru jafnt í fjármálageir-
anum, vísindasamfélaginu
og í stjórnkerfinu. Á öllum
þessum sviðum hefur til
dæmis verið unnið að gerð
siðareglna og efnt til sam-
ræðu sem því fylgir, þótt
sú vinna hafi ef til vill
ekki enn leitt til mikilla
sýnilegra breytinga. Þá
ber að geta þess að þing-
mannanefndin, sem mótaði
tillögur að viðbrögðum
þingsins við niðurstöðum
skýrslu rannsóknar nefndar
Alþingis, tók undir nær
allar ábendingar vinnuhóps
um siðferði og starfshætti.
Tillögur nefndarinnar
voru samþykktar ein-
róma á Alþingi en þær
féllu því miður algjör-
lega í skuggann af tillögu
sömu nefndar um ákærur
fyrir Landsdómi. Ekki er
að sjá að starfshættir eða
umræðusiðir stjórnmál-
anna hafi tekið breyting-
um til batnaðar á því ári
sem liðið er frá útkomu
skýrslunnar. Hafa verður í
huga að umbætur á siðferði
og starfsháttum krefjast
breytinga á hugsunarhætti,
menningu og gildismati
sem taka yfirleitt langan
tíma og það er í rauninni
alltof snemmt að meta núna
til hvaða umbóta skýrslan
mun leiða í íslensku sam-
félagi.“
Ekki að sjá að umræðusiðir hafi batnað
Vilhjálmur Árnason, formaður vinnuhóps um siðferðiÍ aðdraganda útgáfu skýrslunnar spurði Frétta-
blaðið hvaða væntingar fólk gerði til skýrslunnar.
Nú er er sama fólk spurt hvort skýrslan hafi
staðist væntingar þess.
Framhaldið veldur vonbrigðum
„Nei, hún stóðst ekki væntingar mínar því
stjórnvöld hafa, að íslenskri hefð, stungið henni
undir stól,“ segir Davíð Scheving Thorsteinsson,
fyrrverandi framkvæmdastjóri. Fyrir ári kvaðst
hann vonast til að skýrslan fletti ofan af „orma-
gryfju fjármálakerfisins“. Gerði hún það? „Já
að töluverðum hluta en framhaldið veldur mér
miklum vonbrigðum.“
Úrvinnslan ekki nægilega góð
„Rannsóknarskýrslan var
gríðarlega vel unnin og veitti
okkur færi á endurskoðun á
uppbyggingu samfélags-
ins,“ segir Elín Björg
Jónsdóttir, formaður
BSRB. „En því miður
hefur úrvinnslan
ekki verið nægilega góð og við höfum ekki nýtt
það verkfæri sem skýrslan er til fulls. Hún er
hins vegar enn til staðar og getur nýst okkur í að
byggja upp réttlátara samfélag. Við verðum þá
líka að nota hana.“
Hún er heiðarleg
„Svarið er bæði já og nei og að nokkru leyti er
ekki hægt að segja til um það þar sem það er
ekki enn komið í ljós, ferlið er lengra en svo,“
segir Einar Már Guðmundsson rithöfundur.
„Engin ný grundvallartíðindi komu fram en hún
er heiðarleg og að einhverju leyti hreinsaði hún
andrúmsloftið. Hún staðfesti ýmislegt sem við
töldum okkur vita eins og til dæmis að stjórn-
málamennirnir vísuðu á bankamennina og
bankamennirnir á stjórnmálamenn-
ina, og svo er í henni almennur
sannleikur, svipaður og
boðorðin tíu. En hún felur ekki í
sér greiningu á kerfinu og svarar
ekki spurningunni um hvort
mennir bjuggu til kerfið eða
kerfið mennina.“
Stóðst hún væntingar?