Morgunblaðið - 28.11.2008, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. NÓVEMBER 2008
Mótmæli Þær játuðu fúslega að þeim væri ískalt, stúlkunum sem mótmæltu því á Lækjartorgi í
gær að fólk klæddist loðfeldum, en þær eru talsmenn dýraverndarsamtakanna PETA.
RAX
VERÐTRYGGING lang-
tímalána er óaðskiljanlegur fylgi-
fiskur íslensku krónunnar. Smæð
krónunnar og sveiflur hennar
valda því að ef engrar verðtrygg-
ingar nyti við, væri enginn
möguleiki til að taka langtímalán
á föstum vöxtum á Íslandi. Verð-
tryggingunni er ætlað að bæta
lánveitanda tjón það sem hann
getur orðið fyrir vegna rýrnunar
á fé hans vegna verðlagshækk-
ana. Jafnframt hefur verðtrygg-
ing gert samfélaginu kleift að dreifa kostnaði
af verðbólguskotum yfir allan lánstímann, í
stað þess að aukinnar verðbólgu sjái strax
stað í vaxtakjörum. Sem dæmi má nefna að
ef húsnæðisvextir væru óverðtryggðir í dag
væru þeir væntanlega upp undir 30%. Við
þær aðstæður væru enn fleiri að komast í
greiðsluþrot en raun ber vitni og enn fleiri að
missa heimili sín en búast má þó við ef allt
fer á versta veg á næstu árum.
Ókostir verðtryggingarinnar
Vandinn við verðtrygginguna er að hún er
deyfilyf. Þegar vel árar og verðbólga er hóf-
leg gerir verðtryggingin stjórnvöldum kleift
að losna undan gagnrýni á lausatök í efna-
hagsmálum. Þetta var t.d. staðan árin 2005-
2006. Við vöruðum mörg við ofþenslu og
skuldsetningu en almenningur fann ekki mik-
ið fyrir afleiðingum efnahagsklúðursins, þar
sem verðbætur lögðust einungis við höfuðstól
og afborganir hækkuðu óverulega.
En nú undanfarna mánuði og misseri hefur
íslenskur almenningur fengið að kenna á því
að fullu hversu ómöguleg verðtryggingin er í
raun. Við höfum líka fengið
óþyrmilega að finna fyrir því að
verðtrygging getur ekki gengið
upp með mikilli verðbólgu. Þess
vegna er ábyrgð þeirra mikil
sem forðuðust efnahagslegan
stöðugleika eins og heitan eld-
inn á uppgangsárunum og lugu
því að sjálfum sér og öðrum að
íslensk króna gæti gengið sem
framtíðargjaldmiðill þjóð-
arinnar.
Ófyrirséð kerfishrun
Eftir hrunið mikla hefur þörf
fyrir aðgerðir orðið brýnni en fyrr. Ríkis-
stjórnin hefur þegar gripið til aðgerða til að
taka á brýnasta vanda heimila sem standa
frammi fyrir mikilli hækkun á greiðslubyrði
vegna hækkunar verðtryggðra lána á næsta
ári. Ný greiðslujöfnunarvísitala gerir lántak-
endum kleift að lækka greiðslubyrði milli 10
og 20% á næstu tveimur árum, þegar búast
má við að kaupmáttur verði í lágmarki og at-
vinnuleysi sem mest. Greiðslubyrðin frestast
þá þar til síðar á lánstímanum, þegar efna-
hagslegar aðstæður hafa batnað og atvinnu-
leysi minnkað.
Við kerfishrunið hafa gríðarlegar eignir í
samfélaginu orðið að engu. Þetta hrun er að
öllu leyti ófyrirséð og ekki lántakendum að
kenna að nokkru leyti. Þrír fjórðu hlutar
skulda heimilanna eru verðtryggðir. Við þess-
ar aðstæður er ófært að stór hluti þjóð-
arinnar verði að bera skuldbindingar sínar að
fullu, til þess eins að hlífa lánveitendunum og
fjármagnseigendunum einum við tjóni. Skipt-
ir þá engu þótt endanlegir lánveitendur séu
að stærstum hluta lífeyrissjóðir eða ríkið, í
gegnum hina nýju ríkisbanka. Þeir þurfa eftir
sem áður að bera tjónið a.m.k. að hluta á
móti lántakendunum, þegar hamfarir af þess-
um toga ríða yfir þjóðina.
Varanleg lausn er framundan
Við getum hins vegar ekki hummað fram
af okkur lengur að fá varanlega lausn á þessu
vandamáli og losa almenning undan verð-
tryggingunni. Eina leiðin til þess er með að-
ild að Evrópusambandinu og notkun betri
gjaldmiðils. En breytingin þarf ekki að vera
langt undan, því þetta verkefni þarf ekki að
bíða upptöku evru. Nægjanlegt er að stöð-
ugleiki verði kominn í gengi krónunnar gagn-
vart evrunni og Ísland verði komið inn í
myntsamstarf aðildarríkja ESB innan ERM
II. Aðferðin yrði sú að beita skiptiútboði þar
sem útistandandi skuldabréfum Íbúðalána-
sjóðs og annarra lánveitenda yrði skipt fyrir
evrubréf með föstum vöxtum án verðtrygg-
ingar. Í kjölfarið væri hægt að breyta láns-
kjörum almennings til samræmis. Það eru því
horfur á að hægt verði að losa lántakendur
við verðtrygginguna strax á fyrsta ári ESB-
aðildar.
Okkur liggur á, því það er mikilvægt að af-
tengja vítahring verðtryggingarinnar. Við vit-
um að það sem bíður okkar þegar við komum
út úr kreppunni eru hækkandi laun, hækk-
andi húsnæðisverð og hækkandi neysluvörur.
Allt mun þetta að óbreyttu leiða til hækkunar
lánanna okkar, samkvæmt þeirri séríslensku
vitleysislausn sem við höfum búið til með
verðtryggingunni. Verðtryggingin er að fara
langt með að eyða eignum heimilanna á leið-
inni inn í kreppuna. Við verðum að hafa
hraðar hendur til að afstýra því af því heng-
ingarólin herðist enn um háls þeirra sem lifa
munu kreppuna af, vegna vísitöluhækkana
sem munu óhjákvæmilega fylgja hækkun
verðlags í kjölfar kreppunnar.
Þríþætt aðgerðaáætlun
Í reynd er því um þríþætta aðgerðaáætlun
að ræða.
Í fyrsta lagi mun greiðslujöfnunarvísitalan
lækka greiðslubyrði verðtryggðra lána á
næstu tveimur árum um allt að 20%. Sú
breyting mun forða mörgum heimilum frá
miklum erfiðleikum og fresta byrðum til
seinni tíma, þegar betur árar.
Í öðru lagi þarf að finna sanngjarna leið til
að leysa lántakendur undan hluta þess kostn-
aðar sem þeir ella verða fyrir af hækkun
lánskjaravísitölu á næstu mánuðum. Það
verður einungis gert með almennri skatt-
lagningu ríkisins á alla og þannig tryggt að
sá kostnaður verði borinn af samfélaginu í
heild en ekki einungis af þeim sem bera lánin
nú.
Í þriðja lagi þarf að losa lántakendur við
verðtryggingarkerfið svo fljótt sem auðið er
áður en efnahagslífið tekur að glæðast á ný,
með aðild að Evrópusambandinu.
Við þurfum að taka hratt og skilmerkilega
á þeim vanda sem verðtryggingin skapar á
næstu mánuðum. Við getum gripið til ýmissa
tímabundinna aðgerða sem létta byrðarnar,
flutt þær til í tíma eða dreift þeim að hluta
með jafnari hætti en ella væri. En einhver
hópur Íslendinga þarf alltaf að borga fyrir
verðtrygginguna á meðan íslenska krónan er
til. Undan því verður ekki vikist. Því fyrr
sem við náum í gegn aðild að Evrópusam-
bandinu, því fyrr getum við kvatt verðtrygg-
inguna. Við megum einfaldlega engan tíma
missa.
Burt með verðtrygginguna
Eftir Árna Pál Árnason » Okkur liggur á, því það er
mikilvægt að aftengja víta-
hring verðtryggingarinnar.
Árni Páll Árnason
Höfundur er alþingismaður.
MEÐAL gagnrýni á stefnuna í
peningamálum er að Seðlabank-
inn skuli hafa lækkað bindiskyldu
árið 2003. Þótt Seðlabankinn hafi
áður útskýrt stefnu sína varðandi
bindiskyldu1) skal þess freistað
enn á ný í þessum greinarstúf.
Hvað réð stefnunni?
Stefna Seðlabankans um bindi-
skyldu var að samræma starfsum-
hverfi hérlendra fjármálafyrir-
tækja, svo sem kostur var, því sem
fyrirtæki í nágrannalöndum búa
við. Þá stefnu markaði Seðlabankinn þegar árið
1997 þegar fram komu vísbendingar um hvernig
þessum þætti yrði háttað innan Efnahags- og
myntbandalags Evrópu. Þetta fól í sér að bindi-
grunnurinn stækkaði og fjármálafyrirtækjum,
sem bindiskyldan leggst á, fjölgaði. Í stað inn-
stæðu á bundnum reikningi var fjármálafyr-
irtækjum ætlað að eiga tiltekna lágmarks-
fjárhæð á viðskiptareikningi sínum að meðaltali
í hverjum mánuði. Nokkurn tíma tók að und-
irbúa skýrslur fjármálafyrirtækja til Seðlabank-
ans til að ná frekari samræmingu við reglur
Seðlabanka Evrópu. Árið 2003 voru þær til-
búnar og bindihlutföllin þá gerð hin sömu og
þar, þ.e. lækkuð í tveimur áföngum úr 5% í 2%
af stuttum skuldbindingum og úr 5% í 0% af
þeim sem hafa lengri bindi- eða lánstíma en tvö
ár.
Þess má geta að bindiskyldu hefur ekki ver-
ið beitt sem stjórntæki á Vesturlöndum í mörg
ár. Árið 1999 færðu samtök viðskiptabanka rök
fyrir því gagnvart Seðlabankanum að bindi-
skyldu ætti að leggja af hér. Í lögfræðilegri
greinargerð, sem þau lögðu fram, var vísað til
eignarréttarákvæða stjórnarskrárinnar í
þessu sambandi. Á þetta var ekki fallist.
Á fyrri hluta yfirstandandi árs breytti Seðla-
bankinn reglum um bindiskyldu þannig að inn-
lán og aðrar skuldbindingar útibúa sem hér-
lend fyrirtæki starfrækja erlendis myndi ekki
grunn fyrir bindingu hér á landi2). Sem fyrr var
þetta gert til að samræma reglurnar þeim sem
giltu í Efnahags- og myntbandalagi Evrópu. Á
þessum tíma taldi Seðlabankinn að stóru við-
skiptabankarnir hefðu breytt um stefnu og
ynnu að því að minnka umsvif sín. Áberandi
viðleitni í þessa átt kom fram þegar einn banki
hætti við að kaupa stóran banka í Hollandi.
Annar vann að því að selja allstóran hluta af
eignum í útlöndum. Og Seðlabankinn hafði
fulla ástæðu til að ætla, frá fyrsta fjórðungi
ársins, að unnið væri markvisst að því að færa
starfsemi útibús í Lundúnum í dótturfélag sem
myndi taka fáeina mánuði.
Fjármögnun
Þegar rifjað er upp að bindihlut-
föll voru mjög há hér áður fyrr er
rétt að hafa í huga margvíslegar
breytingar sem orðið hafa. Það fé
sem bundið er í seðlabanka er fjár-
magn sem bankinn getur notað t.d.
til að veita lán eða kaupa gjaldeyri.
Áður fyrr og fram yfir 1990 tíðkað-
ist að Seðlabanki veitti ríkissjóði
lán. Einnig var bindifé notað um
árabil til að fjármagna afurðalán
þegar talið var æskilegt að beina
lánsfé í tiltekna útvalda farvegi. Og
bindiféð var líka viss trygging fyrir
Seðlabankann þegar ekki voru teknar aðrar
tryggingar gagnvart hugsanlegum yfirdrætti
fjármálafyrirtækja í bankanum. Nú er það aft-
ur á móti svo að ríkissjóður á verulegar inn-
stæður í Seðlabankanum, sem mynda mótvægi
m.a. móti veðlánum sem bankinn veitir fjár-
málafyrirtækjum, og lokað er fyrir yfirdrátt
fjármálafyrirtækja við bankann. Í greiðslukerf-
um getur þó myndast yfirdráttur innan dags en
fjármálafyrirtækjum er nú gert að leggja fram
tryggingar til að mæta því. Slíkra trygginga
var fyrst krafist árið 2003 og nema þær nú um
25 milljörðum króna. Til samanburðar er bindi-
skyldan nú um 33 milljarðar króna.
Hefði hækkun bindingar verið gagnleg?
Sagt er að Seðlabankinn hefði átt að hækka
bindiskyldu til að draga úr útlánagetu fjár-
málafyrirtækja t.d. árið 2004 og síðar. Á móti
benti bankinn á að öflug innlend fjármálafyr-
irtæki gátu komist hjá áhrifum slíkrar aðgerð-
ar með öflun fjár erlendis frá. Aðgerðin hefði
líklega komið hart niður á litlum fjármálafyr-
irtækjum, svo sem sparisjóðum, sem ekki höfðu
eins greiðan aðgang að erlendum mörkuðum og
þau stóru. Erfitt væri að sjá fyrir áhrif auk-
innar bindingar að öðru leyti en því að hún
myndi leiða til hærri vaxta.
1) Sjá á heimasíðu Seðlabankans greinargerð til rík-
isstjórnar 18. febrúar 2005 og ársfundarræðu formanns
bankastjórnar 30. mars 2005.
2) Sjá frétt bankans 25. mars og reglur sem gildi tóku 15.
apríl 2008.
Eftir Eirík Guðnason
Eiríkur Guðnason
Höfundur er seðlabankastjóri.
Bindiskyldan
» Stefna Seðlabankans um
bindiskyldu var að samræma
starfsumhverfi hérlendra fjár-
málafyrirtækja, svo sem kostur
var, því sem fyrirtæki í ná-
grannalöndum búa við.